Prawo Rzymskie [Opracowanie]

Prawo rzymskie

1.       Przedmiot wykładu prawa rzymskiego:

a)      prawo rzymskie stało się przedmiotem zainteresowania uczonych dzięki Irneriusowi (1050­–1125 r.);

b)     mówiąc o prawie rzymskim, mamy na myśli lata 753 p.n.e.–565 n.e.:

- data początkowa to założenie Rzymu, a końcowa to śmierć cesarza Justyniana;

- jako datę końcową rozwoju prawa rzymskiego przyjmuje się śmierć Justyniana, ponieważ za jego panowania miała miejsce największa w dziejach antyku kodyfikacja prawa;

c)      kodyfikacja justyniańska obejmowała 3 dzieła:

- Digesta (Pandectae) – zbiór fragmentów dzieł prawników rzymskich od I w. p.n.e.  do III w. n.e.;

- Institutiones – podręcznik prawa ułożony w oparciu o podobne dzieła napisane przez autorów w II i III w. n.e., wzorowany głównie na Instytucjach Gaiusa (II w. n.e.);

- Codex – zbiór konstytucji cesarzy rzymskich od Hadriana (panował w latach 117-138 n.e.) do Justyniana:

Te trzy dzieła wchodzą w skład Corpus Iuris Civilis, którego część czwartą stanowią Novellae, czyli zbiór konstytucji wydanych przez Justyniana i jego dwóch następców (Justyna II i Tyberiusza II) po roku 534;

2.      Pojęcie prawa:

a)      Rzymianie od zawsze, w przeciwieństwie do innych społeczeństw antycznych, odróżniali normy prawne od wszystkich innych norm postępowania;

b)      pojmowali normy prawne w sposób abstrakcyjny (nawet wówczas, gdy szukali ich zastosowaniu w konkretnym przypadku – casus);

c)      nie tworzyli norm dotyczących zdarzeń przeszłych, lecz, ujmując je w sposób ogólny, precyzowali zakazy i nakazy co do zdarzeń przyszłych;

d)     w źródłach prawa epoki niewolnictwa nie ma teoretycznych rozważań nad istotą prawa – jedynym wyjątkiem jest prawo rzymskie;

e)      problem w ustaleniu, co decyduje o tym, że jakąś norma staje się normą prawną:

-          I propozycja: cel społeczny normy skierowany na skupienie jakiejś zbiorowości ludzkiej w organizacji, której cele determinowane są wspólnym dobrem tej zbiorowości i mają zmierzać do zachowania samej organizacji:

-   II propozycja: moc wiążąca normy wobec adresata – formułuje ona wobec niego zakaz lub nakaz, grożąc sankcją za jego lekceważenie;

-   III propozycja (marksistowska): prawem jest zespół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja zapewniona zostaje w drodze przymusu; normy mają na celu utworzenie i zachowanie stosunków społeczno-ekonomicznych dogodnych dla klasy panującej;

-  IV propozycja: decyduje źródło, z którego się dana norma wywodzi – prawem będzie zatem norma postępowania tylko wtedy, gdy sformułowana zostanie przez organ państwowy wyposażony w kompetencje legislacyjne; Rzymianie kładli nacisk na pochodzenie normy (wnioskujemy tak na podstawie wstępu Instytucji Gaiusa);

f)       we wstępie do justyniańskich Instytucji i Digestów umieszczony został fragment z Regulae Ulpiana (II/III w. n.e.): „Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuiqum tribuere” (Nakazami prawa są: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy);

g)      sprawiedliwość była pojęciem niezmiennym – sposób myślenia Ulpiana uzasadniał istniejące stosunki społeczne, nie było dla niego niesprawiedliwością to, że obywatel rzymski mógł w pełni korzystać ze swego bogactwa, podczas gdy niewolnik traktowany był prawie jak zwierzę; 

h)      Rzymianie niechętnie definiowali pojęcia, zdają sobie sprawę z trudności tego zadania; wiele pojęć pojmowali intuicyjnie; 

i)        Ulpian przywołuje jednak definicję (nie jest to definicja w ścisłym tego słowa rozumieniu, a raczej sprecyzowanie etycznych założeń każdego prawa) Celsusa (II w. n.e.): „Ius est ars boni et aequi” („Prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne”;

j)       problem obowiązywania prawa:

- prawo obowiązuje tak długo, póki nie zostanie uchylone – paremia Ulpiana: „Dura lex, sed lex” („Twarde prawo, ale prawo”);

- Rzymianie byli jednakże świadomi, że bezwzględne przestrzeganie prawa prowadzić może nawet do bezprawia, co wyraził Cyceron: „Summum ius summa iniuria” („Zbyt rygorystyczne przestrzeganie prawa może stać się największym bezprawiem”);

-  nakazem samego prawa było, aby stosować je w oparciu o zasady dobra (bonum), słuszności (aequitas) i humanizmu (humanitas) – są to oczywiście pojęcia nieostre;

-  problem niezgodności prawa z wymogami rozumu nie występował w Rzymie zbyt często, ponieważ pretor mógł, kierując się zasadami wynikającymi ex aequo et bono,  w każdym konkretnym wypadku skorygować surowe i niesprawiedliwe zasady prawa – możliwość taką mieli również prawnicy wyposażeni w ius publice respondendi, również praktyka społeczna sprzeczna z obowiązującym prawem mogła uzyskać rangę prawa zwyczajowego i jako taka uchylić (desuetudo) normę narzuconą przez organ legislacyjny;

k)      dla Rzymian prawem był więc zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu;

3.      Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa:

a)      prawo epoki niewolnictwa jest najstarszym typem prawa w ogóle – wyłaniającemu się na gruzach wspólnoty pierwotnej państwu typu niewolniczego towarzyszy pojawienie się norm prawnych, których celem jest przede wszystkim utrwalenie własności prywatnej właścicieli niewolników nad niewolnikami;

b)      wszystkie te systemy prawa wyrastały z prawa zwyczajowego;

c)      wyróżniamy trzy obszary prawa: prawa despotii wschodnich, prawa greckie
i prawo rzymskie   (różnice wynikają ze stosunków społeczno-gospodarczych oraz formy danego państwa);

d)     prawa despotii wschodnich:

- służyły głównie gospodarce związanej z eksploatacją ziemi i handlem lądowym;

- przepojone były elementami sakralnymi;

- prawo karne cechowała duża surowość;

- prawo prywatne nie było ujęte w zwarty system;

- brak iuris cogentis i iuris dispositivi, co zmuszało strony do bardzo szczegółowego regulowania stosunków prawnych;

e)                                          prawa greckie:

- związane z żeglugą i handlem;

- wysoka pozycja praw jednostki;

- partykularyzm wynikający z rozbicia politycznego;

- najlepiej rozwinięte było prawo attyckie;

f)       prawo rzymskie:

- nie jest podobne do żadnego z praw antycznych, jakie znamy;

- podlegało wpływom zewnętrznym;

- z czasem stało się prawem uniwersalnym;

- rozdzielenie norm prawa świeckiego od norm sakralnych;

- abstrakcyjne ujmowanie norm prawnych, które postrzegano jako wchodzące w skład jednolitego systemu;

- rzymski sędzia, wydając wyrok, stosował obowiązujące prawo, a nie je dopiero tworzył;

4.      Doniosłość prawa rzymskiego dla współczesnego prawoznawstwa:

a)      w źródłach rzymskich znaleźć można bogaty materiał stanowiący wzór techniki, dialektyki i metod argumentacji prawniczej;

b)      jedyny w historii prawa system, na którego przykładzie obserwować możemy w pełni jego funkcjonowanie, powolną transformację uwarunkowaną rozwojem i upadkiem stosunków gospodarczo-społecznych starożytnego Rzymu;

c)      studium prawa rzymskiego wzbogaca naszą wiedzę w dziedzinie historii oraz teorii i dogmatyki prawa;

d)     prawie wszystkie współczesne systemy prawa sięgają korzeniami prawa rzymskiego;

5.      Systematyka prawa rzymskiego:

a)      Institutiones Gaiusa składają się z 4 ksiąg wg następującego podziału:

- księga I: prawo dotyczące osób;

- księga II i III: prawo dotyczące rzeczy;

- księga IV: prawo dotyczące powództw;

b)     w XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystów wykształcił się nowy system klasyfikacji norm prawa cywilnego dotyczący jednakże wyłącznie prawa materialnego – podział na 5 działów:

- część ogólna traktująca o podmiotach i przedmiotach stosunków prawnych oraz o czynnościach prawnych;

- prawo zobowiązań;

- prawo rzeczowe;

- prawo familijne;

- prawo spadkowe;

6.      Okresy historycznego rozwoju prawa:

a)      okresy rozwoju prawa:

- 753–264 r. p.n.e. (od założenia Rzymu do wybuchu I wojny punickiej) – okres prawa archaicznego – w tym czasie Rzymianie trudnili się rolnictwem i pasterstwem; prawo kwirytarne (łac. Quirites – obywatele) to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami i działalnością magistratur jurysdykcyjnych; system prawa zaczyna się wyłaniać dzięki ustawie XII tablic oraz działalności interpretacyjnej prawników;

- 264 r. p.n.e.–235 r. n.e. (do końca panowania dynastii Sewerów) – okres prawa klasycznego – zwycięskie wojny powodują napływ do Rzymu bogactw oraz niewolników; rozwój rolnictwa oraz przemysłu sprzyja wymianie handlowej o charakterze międzynarodowym, co powoduje pojawienie się nowego działu prawa, tj. ius gentium (prawo narodów); 242 r. p.n.e. – powstanie urzędu pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), który stosował nowy typ procesu – proces formułkowy; przejście od republiki do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (Senat, cesarz i nauk prawa); rok 27 p.n.e. jest punktem podziału okresu prawa klasycznego na dwa podokresy: prawa przedklasycznego i prawa klasycznego;

- 235–565 r. n.e. (do śmierci Justyniana) – okres prawa poklasycznego (schyłkowego) – upadek gospodarczy Rzymu, ubożenie ludności, powrót handlu wymiennego w związku ze spadkiem wartości pieniądza; 395 r. – podział Rzymu na dwie części; prawo klasyczne staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników; nasilają się tendencje do unifikacji prawa oraz jego pospolitowania się; źródłem prawa stają jedynie konstytucje cesarskie; powstają szkoły prawnicze;

7.      Rzymskie podziały prawa

a)      ius civile, ius peregrinorum, ius gentium:

- ius civile w szerokim znaczeniu składało się z ius civile w wąskim znaczeniu (ustawy, plebiscita, uchwały Senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji) oraz ius honorarium (edykty urzędników jurysdykcyjnych); było to prawo dostępne tylko dla obywateli rzymskich (łac. cives, pierwotnie: Quirites); obowiązywała zasada personalności prawa, co oznaczało, że każdy obywatel, bez względu na to, gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem gminy (łac. civitas), do której przynależał;

- ius peregrinorum było to prawa, którym posługiwali się peregryni, czyli cudzoziemcy; oni również, w myśl zasady personalności, stosowali prawo gminy, do której należeli, dla peregryna było to więc jego ius civile, ale dla Rzymianina tylko ius peregrinorum;

- ius gentium wykształciło się w związku z rozwojem kontaktów między Rzymianami a cudzoziemcami; jego rozwojowi patronował pretor dla peregrynów; były to zasady prawne o zasięgu międzynarodowym, wspólne wszystkim systemom prawnym obowiązującym w ramach imperium rzymskiego; prawo odformalizowane; podstawą jego obowiązywania było wzajemne zaufanie (fides) stron, tudzież zasady słuszności i sprawiedliwości (aequitas);

- praetor peregrinus miał największe rozeznanie wśród różnych systemów prawnych, więc wypróbowane i sprawiedliwe zasady przejmował do wypracowywanego przez siebie systemu prawa; pretor miejski (praetor urbanus), wzorując się na tym systemie, modyfikował niekiedy stosowane przez siebie ius civile i w ten sposób recypowano do prawa rzymskiego obce i postępowe instytucje;

- ius gentium czerpało z rozwijającego się prawa rzymskiego; po konstytucji Karakalli o nadaniu obywatelstwa rzymskiego prawie wszystkim mieszkańcom imperium (212 r. n.e.) problemy wynikające ze stosowania zasady osobowości prawa nabrały charakteru marginalnego;

- ius gentium w innym aspekcie zbliża się do koncepcji prawa naturalnego, choć istniały tendencje do wyraźnego oddzielania tych dwóch działów prawa – jeszcze u Gaiusa naturalis ratio, a więc element prawa natury, stanowi podstawę ius gentium;

- ius naturale to termin nieostry, należy raczej do kategorii filozoficznych niż prawnych;

b)     ius publicum, ius privatum:

- do zakresu prawa publicznego należały normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa;

- prawo prywatne tworzyły pozostałe normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli;

- linia podziału przebiegała tu między płynącą z danej normy korzyścią na rzecz państwa jako całości oraz korzyścią na rzecz jednostek wchodzących w jego skład;

- w Rzymie konflikt między interesem publicznym a prywatnym rozstrzygano na korzyść tego pierwszego, czego wyrazem może być paremia Cycerona: „Salus populi suprema lex esto”;

- największym osiągnięciem prawa rzymskiego było pogodzenie interesów państwa i jednostek;

- historia prawa to dzieje dialektycznej walki między interesem ogółu a partykularnymi interesami jednostek – w sposób najbardziej widoczny uwidacznia się to w koncepcji własności indywidualnej i własności społecznej – spór między Platonem (uważającym własność prywatną za podstawę podziału ludzi na biednych i bogatych) a Arystotelesem (twierdzącym, iż własność prywatna jest jednym z czynników decydujących o szczęściu ludzkim);

c)      ius commune, ius singulare:

- ius commune (prawo powszechne) – normy mające ogólne zastosowanie;

- ius singulare (prawo wyjątkowe) – normy mające wyjątkowe zastosowanie;

- prawo wyjątkowe ma się do powszechne tak, jak ma się wyjątek do zasady;

- prawo wyjątkowe może dotyczyć osób (np. zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy), rzeczy (np. zakaz usucapio na rzeczach skradzionych) albo czynności (odstąpienie od wymogów obecności świadków przy testamencie holograficznym);

- ius singulare może też mieć na celu uprzywilejowanie pewnej kategorii osób lub mieć na względzie interes pewnej określonej osoby;

Źródła prawa

8.      Prawo zwyczajowe:

a)      zwyczaj był źródłem prawa w czasach najdawniejszych (nie tylko w Rzymie), na jego podstawie ukształtowało się prawo zwyczajowe (mos maiorum lub consuetudo);

b)      zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania;

c)      zwyczaj stosowany w społeczności zorganizowanej podniesiony zostaje do rangi normy prawnej, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny (opinio necessitatis) i stosowany bywa przez dłuższy czas (frequens usus) w sposób niezmienny;

d)     początkowo odgrywał olbrzymią rolę, jednak jego rola zmalała na skutek pojawienia się nowych czynników prawotwórczych (edyktu pretorskiego oraz jurysprudencji);

e)      wg rzymskiej koncepcji prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (tacitus consensus omnium), w przeciwieństwie do ustawy, w której wola ta objawiona jest wyraźnie;

f)       prawo to, jako niepisane, nie sprzyja poczuciu pewności prawnej;

g)      450 r. p.n.e. – powstanie ustawy XII tablic (lex duodecim tabularum):

- asumpt do kodyfikacji dały nadużycia ze strony patrycjuszowskich sędziów;

- ustawa ta określana była jako źródło wszelkiego prawa, tak publicznego, jak i prywatnego (fons omnis publici privatique iuris);

- jej treść to przede wszystkim prawo zwyczajowe;

h)      zwyczaj, pomimo ustawy XII tablic, nadal pozostał źródłem prawa – miał moc równą ustawie, a także moc uchylania ustaw (desuetudo), choć co do tej kwestii źródła nie są jednoznaczne;

9.      Ustawa (lex):

a)      Gaius powiada, że ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia;

b)      ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe (comitia);

c)      z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsul lub pretor), zapytując zgromadzonych, czy przyjmują projekt ustawy;

d)     głosowanie odbywało się najpierw jawnie, a w późniejszym okresie tajnie według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa);

e)      przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez Senat (auctoritas patrum);

f)       ustawa składała się z 3 częsci:

- praescriptio – nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania;

- rogatio – tekst ustawy;

- sanctio – dyspozycje gwarantujące przestrzeganie ustawy;

g)      z uwagi na sankcję dzielono lex na:

- perfecta – sankcja nieważności za czynność zdziałaną wbrew ustawie (np. obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami, więc taka darowizna była nieważna);

- minus quam perfecta – uznanie czynności dokonanej wbrew ustawie za ważną, ale jednocześnie sankcje karne (np. obowiązywał zakaz zawierania małżeństw przez wdowy w okresie rocznej żałoby po śmierci męża – złamanie tego zakazu nie powodowało nieważności małżeństwa, ale wdowa karana była ujmą czci obywatelskiej, czyli infamią, a nadto utratą praw do spadku po zmarłym mężu);

- imperfecta – brak jakiejkolwiek sankcji (np. darowizna wbrew zakazowi wprowadzonemu przez lex Cincia była ważna – darczyńca i obdarowany nie podlegali też żadnej karze)

h)     concilia plebis – odrębne zgromadzenia plebejuszy:

- obradowały pod przewodnictwem trybuna plebejskiego;

- początkowo podejmowane tam uchwały obowiązywały tylko plebejuszy, jednakże od lex Hortensia (286 r. p.n.e.) stały się one obowiązujące dla wszystkich obywateli;

i)        zgromadzenia ludowe jako ciała ustawodawcze funkcjonowały do czasów cesarza Nerwy (96–98 r. n.e.);

j)        ustawa XII tablic:

- 451 r. p.n.e. – powołanie dziesięcioosobowego zespołu, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego;

- niewielka liczba przepisów sakralnych;

- ustawa regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności oraz zobowiązania;

- traktowała również o czynnościach prawnych i prawie karnym;

- choć redakcja niektórych przepisów jest prymitywna, ustawa jako całość świadczy o szacunku ludu, który ją stworzył, do prawa;

- jest to najstarszy zbiór rzymskiego prawa stanowionego, jeśli pominiemy legendarne ustawy królewskie (leges regiae);

10.  Edykt pretorski:

a)      wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) w okresie republiki początkowo sprawowany był przez konsula, a od roku 367 p.n.e. przez specjalnie do tego powołanego urzędnika – pretora;

b)      242 r. p.n.e. – powołanie urzędu pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), pretor powołany w roku 367 p.n.e. otrzymuje miano pretora miejskiego (praetor urbanus);

c)      urząd pretora sprawowany był przez jeden rok;

d)     pretor nie miał władzy ustawodawczej, ale wydawał własny edykt (edictum), w którym zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swego urzędowania;

e)      treść edyktu, podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy, początkowo pretora nie wiązała – sytuacja zmieniła się w momencie uchwalenia lex Cornelia (67 r. p.n.e.), kiedy to pretor zaczął być związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie;

f)       edictum tralaticium – stała część edyktu, która wykształciła się w praktyce przejmowania przez pretora głównych zrębów edyktu poprzednika – do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu gospodarczego;

g)      działalność pretorów wywarła największy wpływ na rozwój rzymskiego prawa prywatnego w okresie przedklasycznym;

h)      edykt pełnił także funkcje pomostu między prawem rzymskim a innymi prawami antycznymi;

i)        ius praetorium – prawo wytworzone w toku działalności pretorów, które nie powstało drogą ustawodawczą, ale przez odpowiednie operowanie znajdującymi się w gestii pretora środkami procesowymi i sankcjami;  

j)       edykt pretorski składał się z dwóch częsci:

- normatywnej – zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach;

- formularnej – konkretne formuły, jakimi strony miały się posługiwać w trakcie procesu;

k)      na targowiskach rzymskich jurysdykcję wykonywał edyl kurulny, który także wydawał swój edykt;

l)        na prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni;

m)    edykty pretorskie → ius praetorium; ius praetorium + edykty edylów kurulnych + edykty namiestników prowincjonalnych → ius honorarium; ius honorarium + ius civile w wąskim znaczeniu → ius civile w szerokim znaczeniu;

n)      prawotwórcza rola pretora kończy się w okresie pryncypatu, kiedy wzrasta rola cesarza jako legislatora

o)       edictum perpetuum – edykt wieczysty powstały ok. 130 r. n.e.; zredagowany został na polecenie cesarza Hadriana przez Juliana (miał on zredagować jednolity tekst edyktu pretora i edyla kurulnego) – po zatwierdzeniu przez Senat miał obowiązywać w wersji opracowanej przez Juliana;

11.  Uchwały Senatu:

a)      Senat w okresie monarchii spełniał rolę doradcy króla;

b)      w okresie republiki nie uzyskał jeszcze władzy ustawodawczej, ale pośrednio wywierał na nią wpływ, np. przez auctoritas patrum, czyli zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych;

c)      uchwały Senatu (senatus consulta) uzyskały moc prawa obowiązującego za panowania Augusta (pierwsza uchwała to senatus consultum Silanianum z 10 r. n.e.)  

d)     Senat, o którego składzie decydował cesarz wypierał stopniowo na polu ustawodawstwa zgromadzenia ludowe, co było przejawem upadku tzw. demokracji republikańskiej;

e)      chociaż uchwałom Senatu nadano moc ustawy, sam Senat zaczął szybko tracić na znaczeniu wobec stale rosnącego wpływu cesarza;

f)       prawo inicjatywy uchwałodawczej przysługiwało każdemu senatorowi, jednakże z wnioskiem zawierającym projekt uchwały, poczynając od II w. n.e., występował najczęściej cesarz;

g)      uchwała Senatu brała swa nazwę od nazwiska wnioskodawcy;

h)      od czasów Sewerów Senat ograniczał się do wysłuchania wniosków stawianych przez cesarzy, a prawnicy jako źródło prawa podawali sam wniosek (oratio principis), a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania;

12.  Nauka prawa (iurisprudentia):

a)      początki naukowego podejścia do prawa rzymskiego sięgają okresu archaicznego:

- pontyfikowie (kolegium kapłańskie) byli znawcami prawa boskiego (fas) oraz prawa świeckiego (ius), którzy swa wiedzę prawnicza otaczali jednakże nimbem tajemniczości;

- ich monopol przełamał Flavius ok. roku 304 p.n.e., podając do wiadomości publicznej zbiór formuł procesowych;

- w połowie III w. p.n.e. Tiberius Coruncanius (pierwszy plebejski pontifex maximus) rozpoczął nauczanie prawa i udzielanie porad prawnych, dokonała się ostateczna sekularyzacja wiedzy prawniczej;

b)     działalność pontyfików i pierwszych prawników świeckich szła zasadniczo w trzech kierunkach:

- cavere – układanie formuł i klauzul czynności (bardzo istotnych w najstarszym obrocie prawnym);

- respondere – udzielanie odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych;

- agere – układanie formuł procesowych, którymi strony musiały się posługiwać w toku najstarszego procesu sądowego;

c)      aktywność jurystów polegała również na interpretacji ustaw, dzięki czemu udało się wzbogacić ów system prawa o nowe instytucje przy poszanowaniu ugruntowanych pryncypiów:

d)     według Pomponiusa (prawnika rzymskiego z II w. n.e.) kolebka rzymskiej literatury prawniczej (cunabula iuris) było napisane ok. 200 r. p.n.e. trzyczęściowe dzieło Sextusa Aeliusa Paetusa, właściwe jednak podwaliny pod prawo cywilne (fundaverunt ius civile) stworzyli jego zdaniem trzej prawnicy: Manilius, Brutus i Publius Mucius Scaevola – prawnicy ci pod wpływem kultury greckiej starali się usystematyzować prawo i nadać mu szatę artystyczną, jednak największe zasługi w tym zakresie położył syn tego ostatniego – Quintus Mucius Scaevola, autor prawa cywilnego w 18 księgach, zawierających prawdopodobnie pierwszy, w pełni usystematyzowany wykład prawa cywilnego;

e)      od czasów Augusta działalność uczonych prawników rzymskich staje się bezpośrednio źródłem prawa – stało się to możliwe dzięki ius publice respondendi (był to nadawany niektórym prawnikom przywilej udzielania odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych, z mocą wiążącą dla organów państwowych – sędzia tylko wówczas miał swobodę wyboru między rozstrzygnięciami autoryzowanych jurystów, jeśli w prawnicy nie byli zgodni w swych poglądach);

f)       prawnicy dokonywali również interpretacji legalnej prawa;

g)      wywierali także bezpośrednio duży wpływ na powstające prawo, będąc często członkami rady przybocznej cesarza (consilium principis);

h)      wykształciła się również praktyka, zgodnie z którą sędziowie opierali swe decyzje na opiniach jurystów przedstawionych w publikowanych przez nich dziełach naukowych;

i)        główne kierunki działalności jurysprudencji to:

- komentarze do prawa cywilnego (libri ad Sabinum);

- komentarze do edyktu pretorskiego (libri ad edictum);

- komentarze do obu działów prawa (digesta);

j)        opinie były również przedmiotem odrębnych publikacji (responsa, epistulae, quaestiones, disputationes);

k)      prawnicy pisali również monografie oraz podręczniki do nauki prawa (institutiones);

l)        metoda przedstawiania poglądów prawniczych, z wyjątkiem podręczników, to kazuistyka, w której przedmiotem rozstrzygnięcia jest określony przypadek wyjęty z praktyki (casus), a jego rozstrzygnięcie daje podstawę do uogólnień;

m)    ta wszechstronna działalność prawników pozwoliła Pomponiusowi przeciwstawić prawu stanowionemu prawo, które jako niepisane oparte zostaje na samej tylko interpretacji uczonych;

n)     I w. n.e. – powstanie dwóch szkół prawniczych:

- Prokulianów – szkoła o poglądach republikańskich; założyciel: Labeo; nazwa szkoły pochodzi od następcy założyciela – Proculusa;

- Sabinianów – szkoła popierająca jedynowładztwo; założyciel: Capito; nazwa szkoły pochodzi od następcy założyciela – Sabinusa;

o)      szkoły jednoczyły prawników o podobnych poglądach, nauczano w nich także prawa;

p)      w okresie poklasycznym prawodawcza działalność cesarzy tak dalece tłumiła swobodę w wygłaszaniu poglądów, że okres ten możemy uznać za upadek jurysprudencji jako źródła prawa;

q)     w celu ujednolicenia orzecznictwa podjęto próbę uporządkowania tzw. prawa dawnego (ius vetus):

- pierwsze próby reform podjął już Konstantyn Wielki;

- 426 r. n.e. – Walentynian III (władca państwa zachodniorzymskiego) wydaje Konstytucję raweńską (zwaną też ustawą o cytowaniu) – ustawa ta zezwalała cytować w sądzie jedynie dzieła pięciu wybitnych jurystów okresy klasycznego: Gaiusa (II w.), Papiniana (II/III w., zwanego „księciem prawników”), Paulusa (II/III w.), Ulpiana (II/III w.) i Modestyna (Modestinusa, III w.), a sędzia związany był prawnym rozstrzygnięciem tych jurystów, za którym opowiadała się większość z nich (przy równości poglądów decydowało stanowisko Papiniana);

- 438 r. n.e. – włączenie ustawy o cytowaniu do Kodeksu teodozjańskiego i zmodyfikowanie jej o tyle, że odtąd można było respektować poglądy również innych prawników, jeśli na ich dzieła powoływał się którykolwiek z wyżej wymienionych pięciu prawników; przez włączenie do Kodeksu teodozjańskiego rozciągnięto moc obowiązującą Konstytucji raweńskiej również na wschodnia część państwa rzymskiego; Teodozjusz II nosił się także z zamiarem generalnego uporządkowania twórczości naukowej prawników rzymskich, ale ostatecznie przedsięwzięcia tego nie zrealizował – uczynił to dopiero Justynian;

13.  Konstytucje cesarskie:

a)      w okresie pryncypatu wzrosło znaczenie cesarza jako twórcy prawa;

b)     akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones, które dzieliły się na:

- edykty (edicta) – wydawał je cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi; miały moc normy powszechnie obowiązującej albo na ograniczonym terenie, albo w całym państwie; przykład: edykt Karakalli z roku 212 n.e. nadający prawie wszystkim mieszkańcom państwa rzymskiego obywatelstwo;

- mandaty (mandata) – instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich i senackich lub innych urzędników cesarskich; adresatem był urzędnik, ale jednak wiązały one mieszkańców podlegających temu urzędnikowi; przykład: Trajan uregulował mandatem kwestię konkubinatu żołnierzy;

- dekret (decretum) – wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego; za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie; cesarz wprowadzał tą drogą także nowe zasady; przykład: decretum divi Marci o utracie wierzytelności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej;

- reskrypt (rescriptum) – odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych; po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego cesarz stał się viva vox iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego), a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa; odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nowa praktykę sądową; przykład: reskrypt Hadriana o zasadach oceny zeznań świadków w procesie rzymskim;

c)      w okresie dominatu władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w ręku cesarza, a wydawane przez niego akty noszą miano leges (tworzą one dział, który określa się jako ius novum – jego przeciwieństwem jest ius vetus, czyli prawo stworzone w okresie poprzednim, zwłaszcza w literaturze prawniczej oraz konstytucjach cesarskich);

d)     z wymienionych form konstytucji największe znaczenie zyskały edykty, zwane leges edictales lub leges generales; mandaty znikły zupełnie; dekrety odgrywały drugorzędną rolę; reskrypty, z uwagi na zanik działalności jurystów, stały się podstawą ukształtowania procesu reskryptowego;

e)      zbiory konstytucji cesarskich nazywano kodeksami; 

MOS MAIORUM -> zwyczaj przodków

MOS, IUS, LEX -> prawo zwyczajowe, zbiór praw, ustawa