Cyceron - Pro Archia [OPRACOWANIE + ŻYCIORYS CYCERONA]

MAREK TULLIUSZ CYCERON - Życiorys

- mówca;

- twórca klasycznego stylu prozy rzymskiej;

- autor dzieł filozoficznych (filozofia hellenistyczna + indywidualizm)

- autor dzieł z zakresu teorii wymowy, polityki 

Urodzony w Arpinum, w kraju Wolsków. Dnia 3-go stycznia 106 roku. Rodzina należała do stanu ekwitów.

Marek Tulliusz Cyceron Starszy ożenił się z Helwią (z rodu senatorskiego)

                                                                                  /    \

                                                                    Marek      Kwintus

                                                                    (106r.)      (104r.)

Ojciec wprowadził synów do domów najwybitniejszych wówczas mówców: Marka Antoniusza i Lucjusza Licyniusza Krassussa (kierował wykształceniem Cyceronów), byli to najwybitniejsi członkowie arystokracji.

Cyceron w swej młodości:

- słuchał mówców: Kotty, Antoniusza, Krassusa;

- słuchał prawnika Mucjusza Scevoli Augura;

- studiował filozofię u epikurejczyka Fajdrosa - przerwał na krótko studia przez wojnę ze sprzymierzeńcami, podczas której odbył służbę wojskową.

Pierwszy występ na forum:

- długie przygotowywania;

- najwcześniejsza zachowana mowa - wygłoszona w procesie cywilnym w obronie Kwinkcjusza, w czasie dyktatury Sulli w 81r.;

- Cyceron miał wtedy 25 lat. Jego największy przeciwnik - Hortenzjusz - debiutował w wieku 19 lat.

Pierwszy wielki sukces Cycerona miał miejsce w 80r.

- wystąpienie przeciw ulubieńcowi Sulli Chryzogonowi, broniąc Roscjusza z Amerii oskarżonego o ojcobójstwo;

*79-77r. - Studia w Grecji (Ateny) -> prowincja Azji -> Rodos;

Molon (poznany w Rzymie) wywarł największy wpływ na Cycerona. Marek mówi o tym w "Brutusie".

 Po powrocie zaczął o sobie przypominać występując w sądach. W 76 roku został wybrany kwestorem na rok 75 i jest to początek jego politycznej kariery. Przypadła mu kwestura Lilybaeum (Sycylia)

70 rok głośny proces Werresa;

Hortezjusz vs. Cyceron
0              :        1  \

                                                                                           (uznanie za najwybitniejszego mówcę rzymskiego)

 69 rok - Cyceron wybrany edylem;

66 rok - Cyceron wybrany pretorem;

Od czasów kwesty (75 rok) zasiadał w senacie i był członkiem obozu konserwatywnego (optimates)

 Nie był jednak skrajnym konserwatystą.

W czasie pretury (66 rok) rzucił swój autorytet na szale popierając wniosek trybunału ludowego Maniliusa o powierzenie naczelnego dowództwa w wojnie  Mitrydatysem - Pompejuszowi.

Przeciwni byli optymaci z Katalusem i Hortezjuszem na czele - bali się skupić tak wielkiej władzy w rękach jednego człowieka.

Cyceron związany z ekwitami i Pompejuszem przygotował mowę zyskując uznanie ludu rzymskiego - chcącego szybko zakończenia wojny + nie zraził optymatów = Coraz większa popularność Cycerona;

64 rok - postawił swoją kandydaturę na konsula 63 roku i został wybrany jako pierwszy głosami wszystkich centurii, co też dało:

- początek jego klęski i wielu utrapień;

- konserwatysta z przekonań -> walka przeciw projektowi reformy rolnej;

- spisek zrujnowanego arystokraty Katyliny =  przeprowadzenie 5 grudnia 63 roku uchwały o karze śmierci dla spiskowców. Dumny z uchwały i wykonanej kary = w następnych latach przyczyniło się do fali nienawiści ze strony popularów.

*Kilka lat później naraził się na nienawiść arystokraty Klaudiusza składając obciążające go zeznania, a potem ostro krytykując w senacie. Cyceron liczył na Pompejusza, który w 60 r. odsunął się od senatu -> doszło do tzw. pierwszego triumwiratu. Nowi władcy nazywani przez Cycerona - dynastami; chcieli mu pomóc, jednak on odrzucił ich propozycję                                |                                                  |

                          |                                                                             |                                                  |

boczył się na skrajne skrzydło senatu -> związany z ideałami republiki mobilów <- drażnił go Katon -
                                                                                                  |                                          bezkompromisowy

                                                                      senat -> święty autorytet 

Pójście na współpracę z triumwirami uważał za niehonorowe - ideały polityczne

Przestali się nim interesować wydając na pastwę Klaudiusza, z którym współpracowali. Klaudiusz starał się o trybunał ludowy, który był przeznaczony dla plebejuszów -> musiał przejść do plebsu.

Triumwirowie załatwili mu to -> Cezar był przewodniczącym a Pompejusz pełnił rolę augura, przeprowadzili lex curiata de adrogatione i tak Klaudiusz stał się  Klodiuszem adoptowanym przez plebejusza Fontejusza. Objął trybunał ludowy 10.12.59 roku, a w styczniu wystąpił przeciw Cyceronowi;

Nowa ustawa  - > banicja za czyn, którego dopuścił się niegdyś Cyceron na spiskowcach. Nie pomógł mu ani Pompejusz ani Pizon, 20 marca uchwalono ustawę. 19 marca Cyceron udał się na wygnanie. Spędził rok na wygnaniu w Tessalonice -> Dymachium. Po roku Pompejusz wkurzony na Klodiusza występującego na czele bojówek, czym podważał autorytet senatu i Pompejusza -> zbliżył się znów do senatu -> pomoc dla Cycerona + uroczysta uchwała o jego powrocie poparta demonstracjami. 04.09.57 r. wjazd Cycerona do Rzymu. Zwycięstwo obozu konserwatywnego, a porażka Klodiusza.

CYCERON NABIERA OTUCHY PO POWROCIE:

* Wywalczył skonfiskowany przez Klodiusza swój dom i willę;

* Występował w procesach politycznych:

- bronił Sestiusza -> oskarżonego przez Klodiusza;

- atakował Pizona i Gabiniusza (konsulowie z 58r.), którzy przyczynili się do jego wygnania;

- atakował cezarianina Watyniusza;

W 57r. zjazd triumwirów w Luka -> wzmocnienie koalicji trzech, która osłabła po upadku Klodiusza.

Cyceron musiał odstąpić od opozycji przeciw agrarnym ustawom Cezara -> 14 maj ustąpił i wyjechał z Rzymu. Jest to pierwsze ustępstwo na rzecz triumwirów -> niebawem miały przyjść kolejne;

Stanął po stronie triumwirów -> pocieszał się jak mógł, dawał upust w listach do Attyka. To nie pomogło mu uciec od poczucia, że zachował się jak tchórz, co "stał się podwładnym, bo nie chciał być wodzem".

Wyrazem nowej polityki, była pełna pochwały Cezara mowa o "prowincjach konsularnych" wygłoszona w czerwcu 56 roku. Mowę Cyceron opublikował i wysłał wielu ludziom chcąc odciąć sobie drogę powrotu. 

Współpracując z triumwirami Cyceron musiał występować w procesach jako obrońca stronników dynastów. Bronił:

- Balbusa;

- znienawidzonego Watyniusza;

- Gabiriusza, który przyczynił się do jego wygnania;

*rzadko przemawiał w senacie, jego rola w życiu politycznym była znikoma.

* Trzymał się blisko Pompejusza i za jego namową pogodził się z Krassusem, coraz serdeczniejsze stosunki miał z Cezarem, którego lgatem w Galii był jego brat  - Kwintus.

52r. - Cyceron podjął się obrony Milona - oskarżonego o zabójstwo Klodiusza. Nie udało się i Milon został skazany na banicję. Wystąpienie w obronie Milona przyczyniło się do nowej fali nienawiści populartów do Cycerona. Atakował go również trybun ludowy, historyk Sanitariusz. Dlatego Cyceron opuszcza Rzym na rok, ale nie jako wygnaniec, a namiestnik Cylicji. Wywiązał się ze swoich zadań, co przyniosło mu ponowny zaszczyt: nie dopuszczał się zdzierstw, popierał interesy rzymian jak i miejscowych. Skusiły go jednak laury wojenne -> wyprawa przeciw niepodległym plemionom zamieszkującym góry Amanu. Zdobył warowny gród Pindenissus.

Cezar -> napięte stosunki <- Pompejusz
|                          |
|    Cyceron stara się o kompromis
|
Przejście Rubikonu = Początek wojny domowej!
         |
Cyceron wraz z obozem konserwatystów po stronie Pompejusza.

49r. Pompejusz opuszcza Italię. Cyceron waha się nad wyjazdem do Grecji -> Rozmawia z Cezarem o pogodzeniu obu stron.

7.06.49r. Cała Italia w rękach Cezara.
                       |
Brak możliwości zażegnania konfliktu - Cyceron z rodziną potajemnie wchodzi na statek i płynie do Grecji, gdzie przebywa Pompejusz. Trwał przy wodzu - obrońcy autorytetu senatu aż do klęski pod Parasol. Wtedy uznał, że wojna została przegrana. Odmówił stanowiska dowódcy floty, które ofiarował mu Katon. Nie pojechał ani do Afryki stawić oporu Cezarowi, ani do Azji (jak jego brat), by błagać Cezara o łaskę. Wtedy też został sam. Wrócił do Brundizjum -> nie wiedząc czy może.

47r.
* Gnębiło go opuszczenie obozu pompejskiego;
* Nie wiedział jak postąpi Cezar;
* Zmartwienia rodzinne:
- psuły się stosunki z żoną Terencją (małżeństwo zgodne 32 lata);
- niepokoiło go awanturnictwo polityczne zięcia Dolabellii;
- Brak porozumienia z córką - Tullią;

09.47r.
Cezar wysyła mu list z przebaczeniem i zgodą na zatrzymanie tytułu imperatora.

1.10.47r.
Jedzie do Rzymu. Jego rola polityczna skończona -> Odsunięty od polityki oddaje się studiom filozoficznym. Niema wszystkiego jego dzieła filozoficzne powstają w latach 46-44;

46r.
Rozwód  z Terencją. 

W tym okresie  przemawiał tylko trzy razy:
* 09.46r. - Chwalił Cezara za amnezję dla byłego konsula Marcellusa przebywającego na wygnaniu oraz dawał mu rady.
* Bronił Ligariusza
* Bronił króla Galicji Dejotana

44 r.
Zamordowanie Cezara przez spiskowców w słynne Idy Marcowe -> Ostatni okres wytężonej działalności politycznej Cycerona.

Urzędujący konsul Antoniusz -> Uchwalenie amnezji dla zabójców Cezara. Cyceron to poparł, jednak doprowadziło do konfliktu Cycerona z Antoniuszem, który był nowym kandydatem na dyktatora. Pogróżki Cezariantów zmusiły Cycerona do opuszczenia stolicy -> Powrót 31.08 -> Walka z Antoniuszem.

Cyceron postanowił manipulować w tej walce Oktawianem, którego niegdyś adoptował Cezar.

26.04.43r.
Antoniusz uznany wrogiem państwa dzięki Cyceronowi.
Po zwycięstwie wojsk republikańskich pod murami Mutyny. Antoniusz cofał się na północ, ale Oktawian go nie ścigał ->  Postanowił wymusić na senacie przyznanie konsulatu za zasługi, co wykorzystał Antoniusz uchodząc do Galicji, gdzie na swoją stronę przeciągnął Lepidusa i Plankusa wraz z ich wojskami.

Propozycję Oktawiana zostały odrzucone. Załatwiło mu to wojsko grożąc użyciem siły 19.08 konsulem został Oktawian i jego kuzyn Kwintus Pediusz.

7.12
Siepacze dopadają Cyceron w jego willi w Kajecie -> Wychyliwszy głowę spokojnie oddał ją pod cios oprawcy.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MÓW

* W całości lub większych fragmentach zachowało się 58 mów, ponadto znane są tytuły lub fragmenty 60 innych przemówień.
* Jego działalność krasomówczą dzieli się na IV okresy;
I: 81-66 r. (Przemówienia wygłaszane do objęcia przez Cycerona pretury);
II: 66-59 r. (Okres od pretury do wygnania. W tym okresie powstała mowa "Pro Archia");
III: 59-52 r. (Po powrocie z wygnania do objęcia namiestnictwa Cylicji);
IV: 46-43 r. (Dyktatorstwo Cezara);

* Używał trzech stylów nawet w jednej mowie:
- Podniosły (pełen metafor, długich okresów, zaklęć do boju);
- Średni (ozdobny, ale nie tak wzniosły jak podniosły);
- Skromny (pełen naturalności i prostoty, brak figur retorycznych i ozdób);

Przez całe życie miał tendencję do bogactwa stylów i ozdobności -> niechętnie odnosił się do tzw. attycystów, dla których wzorem był "skromny" styl Lizajasza.

Ideałem Cycerona był Demostens (gr. mówca i polityk IV w. p.n.e.)

EWOLUCJA STYLU!

I okres - napuszony styl azjański (mowy: pro Sexto, pro Quinctio)
II okres - klasyczny pariodu (np. Katylinarki)
III okres - spokojne tony, niemal trzeźwość i prostota attycka (mowy: pro Ligario, pro Deiotare, Filipiki)

I -> W młodości hołdował tej samej modzie, co Hortezjusz
*konstruowanie kunsztownych i monotonnych kadencji równo odmierzonych zdań. Pełne dźwięcznych synonimów, antytez i śmiałych, poetyckich metafor.

Powrót z Rodos ( w 77 roku był u Molona)

Cyceron pisał, że Molon "ukrucił w nim zbytnią bujność i nadmiar właściwy płochej i swawolnej młodości"

Przyjmuje się, że szkoła rodyjska wymowy, której mistrzem był Molon, hołdowała stylowi pośredniemu, między wybujałbym stylem azjańskim a trzeźwym stylem attyckim, i że Cyceron był wychowankiem tej szkoły.

Pod wpływem szkoły rodyjskiej otrząsnął się ze skrajnego azjanizmu -> stworzył swój własny styl.

Styl C -> Charakteryzujący się długimi, dźwięcznymi, kunsztownie rozczłonkowanymi periodami zdobnymi w amafory, homoioteleuta i isokola. 

Nowy styl pełen bogactw i harmoni (ditrachej, kretyk)  to największe osiągnięcie prozy rzymskiej!
Ten styl triumfuje pod koniec I okresu, a potem w II -> Pro Archia oraz czasem w III okresie

IV! 
Zmiana stylu w IV okresie. Tendencja do większej prostoty, unikania śmiałych metafor i ozdób retorycznych. Prawdopodobnie w wyniku starzenia się.

PRO ARCHIA (III OKRES)

* 62r. Obrona greckiego poety Aulusa Licyniusza Archiasza (ur. ok. 120r.), oskarżonego przez Grattiusa na podstawie lex Papia z 65r.o bezprawne korzystanie z obywatelstwa rzymskiego. Archiasz był honorowym obywatelem wielu miast oraz cieszył się uznaniem i opieką potężnego rodu Lukullusów. Przebywając z Markiejm Lukullusem w Heraklei uzyskał tam obywatelstwo.
* W 89r. na podstawie lex Plautia Papirla obywatele wszystkich civitates foederatae (także Heraklei) uzyskiwali obywatelstwo rzymskie pod warunkiem, że mieszkali wówczas w Italii i zgłosili się w ciągu 60 dni u pretora.
* Archiasz mieszkał w Italii od 102r., a w 89r. zgłosił się u pretora Q. Metellusa. Podczas wojny domowej zostały spalone listy obywateli Heraklei. Na korzyść Archiasza świadczył naoczny świadek Marek Lukullus oraz mieszkańcy miasta.
* Grattius wskaywał na brak nazwiska Archiasza na listach cenzorskich. Jednak Cyceron przypomina, że Archiasza nie było w Rzymie, podczas sporządzania dwóch cenzusów, ponieważ przebywał w wojsku L. Lukullusa, Cyceron stwierdza też (słusznie z punktu widzenia prawa), że  "census nie ustala (confirmat) prawa obywatelstwa, jedynie wskazuje na to, że ten, kto znajdował się na listach cenzorów (census sit), już w tym czasie postępował jak obywatel rzymski (se tum iam gessisse pro cive)".
* Ponadto Archiasz sporządzał testament zgodnie z prawem rzymskim i obejmował spadki po obywatelach co jest dowodem, że dokonywał aktów prawnych jako obywatel rzymski. 

W pierwszych pięciu rozdziałach omówił sprawę z prawniczego punktu widzenia, a pozostałe siedem (czyli 2/3 tekstu) poświęcił pochwale poezji i jej roli w życiu.
* Wg. niego literatura piękna posiada wartość praktyczną, gdyż pomaga ludziom osiągnąć i uprawiać virtus.
* Przynosi rozkosz estetyczną.
* Głosi chwałę poezji i samego Archiasza, który sławiąc Lukulussa wysławiał naród  rzymski.
* Wyrażał pogląd, że gdyby Archiasz nie miał obywatelstwa rzymskiego, to powinien je otrzymać od wodzów rzymskich.
* Cyceron wspomina, o tym, że Archiasz postanowił uwiecznić w swej poezji konsulat Cycerona (J. Humbert uważa, żę zdanie o konsulacie miało zostać dopisane przez Cycerona w redakcji pisanej. Zdaniem Kumanieckiego mowa wygłoszona nie różni się niczym od opublikowanej).
* Cyceron prosi sędziów o uwolnienie Archiasza, któremu groziło wygnanie -> WYGRANA, Archiasz został uwolniony.
* 2/3 mowy poświęcone pochwale poezji sprawia, że Cyceron świadomie posłużył się "nowym i nie używanym sposobem mówienia". Nie jest to zwykła mowa sądowa, zbliża się swym charakterem do rodzaju zwanego w teorii retorycznej greckiej epideiktycznym. 
* Silnie rytmizowane zdania głoszące pochwałę poezji i literatury miały oczarować audytorium składające się z litterati homimes oraz sąd, któremu przewodniczył brat Cycerona Kwintus, próbujący również swych sił na polu poezji..
* Nic nie wskazuje na to, że proces miał charakter polityczny. M. Gelzer też nic nie wspomina o politycznym aspekcie mowy. Jedna trudno nie przypuszczać inaczej i przyjrzeć się przypuszczeniom Ciaceriego, że Grattius wystąpił przeciw Archiaszowi z podpuszczeń przyjaciół Pompejusz, a cios wymierzony był nie tyle przeciw niemu (Archiaszowi), co jego protektorowi - Lucjuszowi Lukullusowi.
* Z tego wynika, iż Cyceron podjął się obrony Archiasza nie ze względu na wysławianie jego konsulatu przez poetę, a ze względu na związek z L. Lukullusem, któremu podczas swojego konsulatu ułatwił, wbrew opozycji, odbyć triumf.  Ponadto nie sądził, by obrona miała pogorszyć jego stosunki z Pompejuszem i nie obawiał się reakcji z jego strony. Zresztą pochlebna wzmianka o Pompejuszu miała zrównoważyć pochwałę Lukullusa. Nie wykluczone, że myślał wówczas o ich zbliżeniu.

INNI O CYCERONIE NA PRZEŁOMIE WIEKÓW

 * Petrarka - pogodny mędrzec okazał się człowiekiem słabym i chwiejnym, "oślepionym zwodniczym blaskiem sławy", zmieniającym wciąż swe zamiary, uskarżającym się na los. Petrarka w XIV w. był ta wstrząśnięty, tym obrazem, że napisał do Cycerona list: "Współczuję Ci, przyjacielu, i wstyd czuję z powodu twych błędów. Niech nie usiłuje być mistrzem innych i nie rozprawia o wymowie, o cnocie ten co sam zamyka oczy na własne nauki". 
* W. Drumann (niemiecki historyk) - Łagodny i uśmiechnięty starzec/ mędrzec jak jawił się Cyceron w średniowieczu. U Drumanna jawi się jako egoista, pozbawiony wszelkich przekonań politycznych, chełpliwy tchórz udający bohatera, żądny sławy i pieniędzy karierowicz.
* Th. Mommsena (najwybitniejszy niemiecki historyk Rzymu) - Zwolennik Cezara z pogardą odnosił się do Cycerona, w którym widział tylko "ograniczonego egoistę", walczącego o sprawy dawno już przesądzone, polityka bez jasnej myśli politycznej i programu, adwokata, którego przemowy charakteryzowała pustka myśli. Styl Cyceroński był dla niego: "stylem publicysty, i to publicysty gorszego gatunku [...] - bogatym w słowa i ubogim w myśli". 
* J. Carcopino (francuski uczony) - napisał książkę pt. "Les secrets de la correspondance de Ciceron", w której odżyły dawne myśli mommsenowskie o "egoiście i polityku bez skrupułów", Carcopino dołożył równie nowe zarzuty, w czym prześcignął samego Mommsena. Książka napisana żywo, oparta na szerokiej dokumentacji, ale operująca dowolną i stronniczą interpretacją, dlatego nie spotkała się z uznaniem krytyki naukowej. Mimo to sam fakt, że koncepcje drumannowsko-mommsenowskie mogły ożyć po stu latach, daje wiele do myślenia i jest dowodem, że korespondencja Cycerona, w której autor obnaża najskrytsze myśli, może zostać wykorzystana przeciw niemu.

ZARZUTY WOBEC CYCERONA

1) Moralność w życiu politycznym i publicznym
2) Jego polityka 

1) CZYTAJĄC WYWODY CARCOPINO 
- Egoista pozbawiony skrupułów w życiu prywatnym i publicznym
- był złym ojcem i mężem
- żył ponad stan i trwonił majątek
- jako namiestnik wzbogacił się na prowincji
- tchórz i samochwała

ZARZUTY ZNAJDUJĄ SWOJE POTWIERDZENIE W KORESPONDENCJI CYCERONA, LECZ SĄ PEWNEGO RODZAJU NIEPOROZUMIENIEM HISTORYCZNYM!!!

* Samochwalstwo nie raziło starożytnych
* Walczono i wiele namiętniej i mniej przebierana w słowach, a Cyceron nie był pod tym względem wyjątkiem.
* Pochodził ze stanu ekwitów, podniesiony do godności senatorskiej, zaczął naśladować styl życia nobilów rzymskich, którzy w większości byli zadłużeni. Ten zarzut dotyczył wszystkich.
*  Wszyscy wracali wzbogaceni z prowincji. Analiza listów Cycerona wskazuje ponad wszelką wątpliwość, że Cyceron należał do nielicznych "sprawiedliwych", gdyż dochody czerpał z wyzysku, który można nazwać "legalnym". Zarobił on 2 mln. 200 tys. sesterców, to zarzut Carcopino w rozdziale " O urzędniku, który się wzbogacił", choć prawdziwy, jest krzywdzący.
* Krzywdzący jest też zarzut o oschłości Cycerona w stosunku do rodziny. Owszem w stosunku do młodszego brata Kwintusa, Cyceron postępował arbitralnie, podporządkowując jego interesy swoim własnym. Było to obyczajem obowiązującym w rodzinie rzymskiej -> po śmierci ojca starszy brat stawał się niejako głową rodziny.
* Ambitna i samodzielna kobieta nie chciała we wszystkim podporządkować się swojemu mężowi. Szczęśliwe przez długo czas małżeństwo zakończyło się rozwodem. W starożytności żenili się zgodnie z rozsądkiem i tak samo się rozstawali.

Większość zarzutów stawianych Cyceronowi to zarzuty stawiane moralności właściwej w owych czasach klasie, do której należał.

* Ze względu na kalkulację zgodził się na ślub swojej ukochanej córki Tulli ze znanym rozpustnikiem Dolabellą -> rozwód -> śmieć Tulli -> Cyceron dalej jest zmuszony do utrzymywania poprawnych stosunków z byłym zięciem.
* Pierwsza własne małżeństwo mógł zawrzeć z miłości, drugie z Publilią ze względów finansowych.
* Mimo, że Cyceron wybierając mężów córce nie kierował się sentymentem, to nie możemy nazwać go "ojcem zbyt obojętnym" jak uczynił to Carcopino. Liczne korespondencje świadczą o głębokiej miłości i uwielbieniu dla Tulli, zresztą tkliwie mówi o swoim synie Marku i o przyjaźni z Attykiem.
* Ten, któremu nowożytni historycy dali miano "egoisty", trafiony został w samo serce. Jego korespondencja świadczy przeciw tezie historyków. Z głębokiego pojęcia humanizmu rodzi się tolerancja dla cudzych przekonań. Jego korespondencja obejmuje adresatów o najrozmaitszych przekonaniach politycznych  najrozmaitszych temperamentach. To właśnie ten prawdziwy i niekłamany humanizm pozwolił mu być świetnym obrońcą sądowym. Wczuwając sie w psychikę oskarżonego i jego niedolę, potrafił wydobyć w jego obronie wszystkie najbardziej ludzkie pierwiastki. Dlatego też jego przemówienia wzruszały słuchaczy i sędziów -> były skuteczne. 
* Przez większość życia walczył z Hortezjuszem, ale po jego śmierci poświęcił mu ciepłe wspomnienia w liście do Attyka, a po czterech latach jego nazwisko umieścił w tytule swojego słynnego dialogu.
* Po śmierci Klodiusza (jednego z największych wrogów) Cyceron zestawił go z drugim swoim przeciwnikiem Munacjuszem Bursą, przyznając, że Klodiusz: "walczył z Cyceronem przynajmniej o coś wielkiego" 

Nienawiść Cycerona nie sięgała poza grób.

CYCERON W SWOIM MNIEMANIU     


* Miał wysokie poczucie wagi historycznej epoki, w której przyszło mu żyć i działać.
* Pompejusz był dla niego wcieleniem tej samej virtus Romana, której przedstawicielem był Scypion Młodszy.
* Jeśli wielki był Pompejusz, to wielkim w pojęciu Cycerona był również on sam. Skoro udało mu się stłumić spisek Katyliny i ocalić miasto od pożaru i zagłady.
* Historia Rzymu przedstawiała się Cyceronowi jako historia wielkich ludzi; Po Scypionie -> Pompejusz,  po Romulusie drugi Romulus -> Cyceron.

WŁAŚNIE W TEN SPOSÓB ROZUMOWAŁ CYCERON

* Hortezjusz był wielki, gdyż przewyższał dotychczasowych mówców; po nim najwyższy szczyt wymowy osiągnął Cyceron.
* Cyceron poświęcił się popularyzacji filozofii greckiej i również w tej dziedzinie ujrzał swą wielkość.
* Z korespondencji wyczuwamy głębokie przeświadczenie Cycerona, iż dokonuje czegoś wielkiego.

2) ZARZUTY WOBEC POLITYKI

Niestety, tutaj wymiękam i nie do końca zgadzam się z tezami Kumanieckiego, dlatego odsyłam m.in. do jednej z wielu książek jego autorstwa np. "Okres Cyceroński"