ŚREDNIOWIECZE w pigułce

PERIODYZACJA KULTURY STAROPOLSKIEJ:

• periodyzacja: wewnętrzny podział na epoki i okresy literackie,

PIERWSZY OKRES:

• XI-XII wiek, faza dominacji języka łacińskiego,
• przewaga prozy artystycznej nad formami poetyckimi,
• twórcy przeważnie obcego pochodzenia,
• na prozę literacką składały się przede wszystkim: hagiografia i dziejopisarstwo,
• różnorodność tematów w poezji lirycznej,

DRUGI OKRES:

• XIII-XIV wiek, nadal dominował łaciński,
• piśmiennictwo było dziełem w większości rodzimych twórców,
• nowy gatunek prozy: kaznodziejstwo,
• szybki rozwój poezji liturgicznej, uprawiano różne formy dramatu liturgicznego,
• istotną rolę odgrywały poematy „stanowe” i pieśni o charakterze okolicznościowym,

TRZECI OKRES:

• XV wiek, emancypacja języka polskiego,
• w polskojęzycznej twórczości dominowała tematyka religijna, a główną jej formą była pieśń kościelna,
• ewolucja śpiewu kościelnego => formowanie się zwrotkowych poematów epickich bądź lirycznych, o szczególnym klimacie emocjonalnym,
• zaznaczenie w twórczości łacińskiej dwóch nurtów: tradycyjnego, związanego głównie z formami poezji i prozy kościelnej oraz budującej, i modernizującego się z wolna, głównie świeckiego, związanego ze środowiskiem dworskim lub uniwersyteckim.

1. PRZEGLĄD ZABYTKÓW PIŚMIENNICZYCH EPOKI ŚREDNIOWIECZA.

ZABYTKI LITERATURY POLSKO-ŁACIŃSKIEJ:

• Literatura w okresie przed przyjęciem chrześcijaństwa:

• brak dokumentów, które mogłyby świadczyć o obecności przedchrześcijańskiego piśmiennictwa,
• istnienie twórczości oralnej,
• pieśni, piosenki, podania, mity, legendy, bajki,

• Literatura w wiekach X/XI-XIII:

• panowanie sztuki romańskiej,
• powstawanie szkół przy klasztorach: quadrivium (arytmetyka, astronomia, muzyka) i trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka),
• piśmiennictwo przeważnie łacińskie, utwory hagiograficzne (3 żywoty św. Wojciecha, vita quinquefratrum) napisane przez cudzoziemców, którzy dostosowali je do wzorców religijnego żywotopisarstwa akcentując ówczesne ideały ascezy, pokory i wiary,
• Wincenty z Kielc- 2 żywoty św. Stanisława,
• Kronika Galla Anonima i Wincentego Kadłubka,
• roczniki powstające w tym okresie, np. Rocznik świętokrzyski,
• tworzenie się poezji łacińskiej (np. Poemat o Piotrze Włostowiczu),
• Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie.

• Literatura w XIV wieku:

• początki sztuki gotyckiej,
• Janko z Czarnkowa, autor Kroniki polskiej,
• powstanie Kroniki Wielkopolskiej (autor nieznany), opisującej dzieje władców Polski.
• utwory o tematyce religijnej, np. Gaude Mater Polonia.
  
  

• Literatura w XV wieku:

• rozkwit literatury, pojawienie się początków renesansu,
• Jan z Ludziska- pierwszy polski humanista,
• rozwój sztuki drukarskiej,
• wiersze dydaktyczno-religijne (rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, skarga umierającego),
• pieśni maryjne (Żale Matki Boskiej pod krzyżem),
• legendy (legenda o św. Aleksym),
• nurt poezji epickiej opiewający ważne wydarzenia i postacie historyczne (pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego- autor nieznany, pieśń o wiklefie Jędrzeja gałki z Dobczyna),
• poezja świecka (o zachowaniu się przy stole- Przecław słota),
• pierwsza polska satyra- satyra na leniwych chłopów,
• polska poezja pisana w języku łacińskim- adam świnka- na śmierć Zawiszy Czarnego,
• przekłady Biblii (Biblia królowej Zofii, Psałterz puławski),
• Jan długosz-  Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, najwybitniejsza polska kronika.

PIERWSZY ŻYWOT ŚW. WOJCIECHA:

• Św. Wojciech- biskup praski, spisywanie o nim utworów vita, passio czy miracula powstawało bezpośrednio w związku z kanonizacją,
• jego żywot- vita prior (żywot pierwszy), powstał w 998/9 roku w Rzymie,
• autor- Włoch, Jan Kanapariusz, zakonnik,
• Św. Wojciech był z pochodzenia czechem, potomkiem Sławnika z Libic, urodził się ok. 956 r., wykształcił w Magdeburgu,
• w 983 roku przyjął święcenia kapłańskie,
• 997 rok, udał się na wyprawę do Polski na dwór Bolesława Chrobrego,
• 23.04.997- zmarł, obcięto mu głowę i osadzono na palu oraz poobcinano członki,
• Chrobry wykupił szczątki od pogan i pochował je w Gnieźnie,

DRUGI ŻYWOT ŚW. WOJCIECHA:

• autorstwa niemieckiego benedyktyna, Brunona z Kwerfurtu (974-1009),
• Vita altera- żywot drugi,
• przejął z pierwszego trzon informacji, nie uwzględniał cudów i ograniczył wizje,
• ukazał św. Wojciecha jako postać dynamiczną, ciężko pracował nad sobą by osiągnąć świętość,
• budowanie modelu świętego opartego na heroizmie,
• utwór napisany stylem ozdobnym, bogactwo rozbudowanej metaforyki, spiętrzonych porównań i epitetów, przewaga zdań wielokrotnie złożonych,
• obecność wstępu (eordium), opowiadania (narratio) i zakończenia (conclusio),

GALL ANONIM: „GESTA KRÓLÓW I KSIĄŻĄT POLSKICH”:

• Gallem Anonimem nazwał go Marcin Kromer,
• powstanie kroniki: 1113-1116,
• pierwszoplanowy bohater opowiadania- Bolesław Krzywousty,
• dzieło jest podzielone na 3 księgi:
  => 1 księga: moment cudownego poczęcia Bolesława przez jego matkę Judytę, żonę księcia Władysława Hermana,
  => 2 księga: wczesny okres życia Bolesława, od narodzin (1085), po rok 1109,
  => 3 księga: dzieła księcia w pełni władzy i sukcesów militarnych.
• styl przedmów: kunsztowny, pełny metafor i porównań, bogato zdobiony figurami retorycznymi, sposobem mówienia,
• narrator jest nieustannie obecny w opowiadaniu i demonstruje chęć podtrzymywania kontaktu z odbiorcą,
• narrator panuje w pełni nad przedstawionymi zdarzeniami: dokonuje ich selskcji, ocenia, kształtuje i układa zgodnie z przyjętą przez siebie koncepcją dzieła,
• w kompozycji dzieła Galla uderza zasada triadyczności (3- napiętnowana świętością).

UTWORY POETYCKIE W KRONICE GALLA ANONIMA:

• tendencja do rymowania dwu ostatnich sylab w klauzuli wersu,
• wyróżnienie trzech epilogów:
  => żal pośmiertny,
  => dwie pieśni,
  => utwory zbliżające się formą do mowy bądź modlitwy,
• epilog: utwory poetyckie położona na początku trzech kolejnych ksiąg kroniki,
• KSIĘGA I: epicka pieśń o cudownym poczęciu i urodzinach Bolesława Krzywoustego- 56 wersów, 14 strof hymnicznych o budowie 8a, 8a, 8b, 8b,
• KSIĘGA II: niewielki, dwuwersowy utwór o budowie dwudzielnej- 2 pierwsze ułożone leoninami (struktura iloczasowa), 2 pozostałe sylabowcami. Ten epilog jest pierwszym w naszej literaturze wierszem poświęconym w całości twórcy, jego dziełu oraz pracy pisarskiej,
• KSIĘGA III: zawiera pochwałę wojennych czynów księcia Bolesława, jest najdłuższy- 60 wersów 15-zgłoskowych, podzielonych na 20 strof 3-wersowych rymowanych aaa, bbb, ccc,
• CARMEN LUGURBE: utwór funeralny, reprezentujący gatunek poezji europejskiej zwany planctus=> jako kontynuacja pieśni żałobnych,
• CANTILENCLE: piosenka opowiadająca o zdobyciu przez B. Krzywoustego Kołobrzegu i rozgromieniu Pomorzan,
• wierszowana mowa: pobudka wojenna wypowiedziana przez Kazimierza Odnowiciela oraz modlitwę do Boga o poczęcie przez Judytę syna.

PIEŚŃ O WIKLEFIE, JĘDRZEJA GAŁKI Z DOBCZYNA:

• Jędrzej Gałka- szlachcic wielkopolski,
• Zwrot Andrzeja Gałki ku ideom Johna Wiklefa był konsekwencją poddania się wpływom husyckim.

PIEŚŃ O ZABICIU ANDRZEJA TĘCZYŃSKIEGO:

• utwór przeznaczony do odśpiewywania lub melorecytacji,
• anonimowy, średniowieczny, okolicznościowy utwór wierszowany upamiętniający zabójstwo starosty rabsztyńskiego Andrzeja Tęczyńskiego, dokonane przez mieszczan krakowskich 16 lipca 1461 roku,
• utwór pochodzi z końca XV wieku i został zapisany jednym ciągiem w dwóch kolumnach na ostatniej karcie Kroniki polskiej Anonima zwanego Gallem,
•  należy do kręgu średniowiecznej literatury okolicznościowej,
• składa się z dwudziestu sześciu wierszy o zróżnicowanej długości,
• słownictwo utworu zawiera wiele wyrazów kolokwialnych i wulgaryzmów. Tekst składa się z trzynastu zdań, wśród których dziesięć jest złożonych podrzędnie, a trzy współrzędnie. Wśród nich jedno jest pytaniem (Mnimaliście, chłopi, by tego nie pomszczono?), a osiem ma charakter wykrzyknikowy.

ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ:

• rozmowa między mędrcem o imieniu Polikarp, a upersonifikowaną Śmiercią,
• pierwowzorem polskiego utworu był łaciński prozaiczny dialog „rozmowa o śmierci”, stanowiącym jedną z dwu redakcji utworu,
• polski de morte Prologus składa się z 3 części:
  => 1CZĘŚĆ: wstęp utrzymywany w formie poetyckiego „ja” zwracającego się najpierw do Boga, potem do słuchaczy,
  => 2 CZĘŚĆ: zakończenie, nie wiadomo jak opisane,
  => 3 CZĘŚĆ: fragment narracyjno-opisowy zawierający prezentację postaci dialogu i wprowadzenie w sytuację.
• w warstwie językowej De Morte Prologus odznacza się uderzającym bogactwem (epitety, paralelizmy, przenośnie)

• PORTRET ŚMIERCI: narodziła się wraz z odgryzieniem przez Ewę kawałka zakazanego owocu w raju, wykonuje zadanie otrzymane od Boga i niczym nie można jej przekupić, ma niewyobrażalną władzę, pod którą uginają się najwięksi, wie, że dosięgnie ostatecznie każdego człowieka, podczas Sądu Ostatecznego będzie prowadziła grzeszników do piekła, po czym zniknie, jest tylko siłą roboczą, bo decyzje o śmierci podejmuje Bóg, jest postacią odrażającą, a mimo to niektórzy chcą, a wręcz pragną się z nią spotkać, jedyną osobą, która oparła się jej kosie był Chrystus, posiadający boską moc.

WŁADYSŁAW Z GOLENIOWA (TWÓRCZOŚĆ POLSKA):

• pierwszy znany polski poeta piszący w języku narodowym, urodził się w Goleniowie w 1440 roku, nazywał się Jan,
• w 1462 roku złożył śluby zakonne,
• członek komisji przesłuchującej świadków i gromadzącej dokumenty przygotowujące proces beatyfikacyjny zmarłego brata,
• zmarł 04.05.1505,
• Kościół św. Anny- ośrodek kultu Władysława.

LEGENDA O ŚW. ALEKSYM:

• pierwszy żywot syryjski, zawierał opowieść o Mężu Bożym,
• 2 najważniejsze ośrodki kultu:
  => klasztor benedyktyński św. Bonifacego na Awentynie. Tam powstała najwcześniejsza redakcja żywota św. Aleksego, wzorowana na greckiej z Konstantynopola,
  => bazylika św. Klemensa. Między Koloseum a bazyliką San Giovanni in Laterno.
• jego kult wyrósł z korzeni rzymskich,
• polska wersja historii o św. Aleksym wykazuje najwięcej zbieżności z wersją niemiecką,
• na fabułę utworu składają się 3 wątki:
  => dzieje tytułowego bohatera (młodzieniec z bogatego rodu),
  => historia rodziców Aleksego, którzy utraciwszy syna szukają go po całym świecie,
  => losy porzuconej w noc poślubną żony Aleksego, pędzącej samotne życie.
• Narracja składa się z 5 części:
  1. Prezentacja rodziców przyszłego świętego.
  2. Krótka opowieść o narodzinach, dzieciństwie i młodości Aleksego.
  3. Żebracze życie Aleksego.
  4. Losy Aleksego po opuszczeniu Jelidocni.
  5. Niedokończony opis zdarzeń, które rozegrały się po śmierci Aleksego.

SKARGA UMIERAJĄCEGO:

• utwór składa się z 76 wierszy, tekst został podzielony na kwestię, wypowiadane przez różne postaci: Chorego, Ludzi Słuchających, Anioła, Duszę i św. Piotra,
• Początkowa część to dialog Chorego ze Słuchającymi (tylko raz do głosu dochodzi Anioł), w tej wersji nie została zachowana forma abecedariusza, strofy uporządkowano mając na względzie przede wszystkim ich treść,
• druga część to dialog św. Piotra z Duszą oraz poprzedzająca go krótka wypowiedź narratora,
• dialogowa wersja utworu służyła jako podstawa parateatralnych przedstawień, wystawianych przed kościołem bądź na cmentarzu, towarzysząc obrządkom pogrzebowym.

POSŁUCHAJCIE BRACIA MIŁA:

• liryczny monolog Marii opłakującej pod krzyżem śmierć Syna, zapis ręczny, sporządzony ok 1470 r.,
• apokryficzna wersja sceny pod krzyżem przeniknęła do wyobraźni religijnej średniowiecza,
• rozwijający się kult maryjnywzbogacał compassio Marii coraz to liczniejszymi szczegółami,
• scena emanowała bólem, bezradnością i rozpaczą,
• Maria stawała się uniwersalnym symbolem ludzkiego cierpnienia. Jej tragedia miała poruszać ludzkie emocje i wywoływać współczucie,
• jej lament przeradzał się w skargę jednostki niezasłużenie bolejącej i buntującej się wobec doznanej krzywdy,
• tematyka oraz słownictwo planktu mieściły się w polu semantycznym śmierci,
• utwór składa się z 8 strof zróżnicowanych budową. 2 pierwsze 4-wersowe, 8-zgłoskowiec. Strofy trzecia, siódma- 5-wersowe, strofy 4,5,6 mają po 6 wersów. Strofa ostatnia jest dwuwersowa,
• Maria akcentując swą ludzką solidarność z matkami całego świata radzi, aby modliły się do Boga o zaoszczędzenie im tragedii, którą ona właśnie przeżywa samotnie patrząc na niewinną śmierć swojego syna,
• zarówno jego treść jak i monologowa forma i bezpośrednie zwroty do słuchaczy skłaniają ku przypuszczeniu, że zapisany ok. 1470 roku tekst, był tylko fragmentem większej całości dramatycznej jakiegoś zaginionego, polskiego misterium pasyjnego,

PRZEKŁADY PSAŁTERZA:

• I PRZEKŁAD pod nazwą „Psałterz św. Kingi” powstał w otoczeniu księcia Bolesława Wstydliwego,
• II PRZEKŁAD pod nazwą „Psałterz floriański”, powstał między XIV/XV wiekiem, częściowo na Śląsku (Kłodzko), a częściowo w Krakowie,
• trójjęzyczny tekst: łaciński, polski i niemiecki sporządzało trzech kopistów,
• I CZĘŚĆ kodeksu obejmowała psalmy od 1 do 101, 18, powstała w końcu XIV w. w skryptorium kanoników regularnych w Kłodzku na zamówienie biskupa krakowskiego Piotra Wysza jako dar dla królowej Jadwigi,
• tłumaczono go na staro-cerkiewno-słowiański,
• analiza językowa wskazuje na obecność wielu archaizmów leksykalnych, gramatycznych i składniowych, świadczących o posiłkowaniu się przez pisarzy starszymi tłumaczeniami,
• w związku z Psałterzem floriańskim powstają inne:
  => Karta praska- luźna kartka, na której umieszczono próbki pisma przed rozpoczęciem pracy nad dziełem,
  => Karta medycka- odpis psalmu 50-tego, potraktowanego jako osobna pieść, przeznaczona do celów liturgicznych.

KAZANIA TZW. ŚWIĘTOKRZYSKIE:

• powstanie oryginału w XIII wieku,
• przedmiotem nauczania były wybrane problemy teologiczno-moralne związane z kolejnymi świętami kościelnymi,
• rozkład kazania zasadza się na kombinację struktur „trójkowych” i „czwórkowych”, jako podstawowych schematów,
• CZWÓRKOWY układ został zastosowany w całym „kazaniu na dzień Bożego Narodzenia”, w którym autor zebrał tezy:
  => przez cud wcielenia przychodzi na ziemię król prawdziwy (sprawiedliwy), wieczny, ubogi, skromny,
  => przychodzi, by dać przykład nieczynienia nikomu krzywdy, by człowiek mógł z nim królować na wieki, aby ludzie nie narzekali na ubóstwo i nie unosili się pychą,
• TRÓJKOWY układ wprowadza początek „Kazania na święto Trzech Króli”:
  => pogańscy magowie to personifikacja najważniejszych działań człowieka wobec Boga: poszukiwania i poznania Go, hojnego obdarowania,
  => dary złożone w żłobku są alegorią cnotliwych czynów: złoto- czyn miłosierny, kadzidło- nabożna modlitwa, mirra- udręczenie ciała,
  => w porównaniu z Trzema Królami Jezus jest miłościwszy, mocniejszy, bardziej szczodry,
• obok rygoryzmu kompozycyjnego przejawiają kunszt w sferze stylistyczno-językowej,
• paralelizm składniowy, rytmizacja tekstu oraz wiązanie jego cząstek rytmami, to cechy objęte sztuką dyktowania i podsuwane przez wzory artystycznej prozy łacińskiej.

ŚWIECKA TWÓRCZOŚĆ ORALNA:

• pieśni ludyczne towarzyszyły biesiadom, tańcom i zabawom,
• obok pieśni obecne były też występy muzyków oraz popisy różnych aktorów zapewniających rozrywkę gościom,
• pieśni te śpiewane „in theatris” miały formę epicką,
• statuty syndalne z początku XV wieku, kazania i późniejszeźródławspominają o starych, wciąż utrzymujących się pieśniach pogańskich.

MODLITWY:

• MODLITWY CODZIENNE: niezbędne składniki elementarnej katechizacji pojawiły się w Polsce wraz z chrześcijaństwem, najdawniejsze teksty polskie modlitewne wyliczone w przekazie ustnym, znane zapisy modlitw codziennych pochodzą z XV w. i z okresu późniejszego,
• Podmiotem chóralnie recytowanych tekstów była zbiorowość,
• Modlitwy były pierwszymi tekstami wykazującymi literackąorganizację, której musiał poddać język polski.

PIEŚNI PROCESYJNE:

• Liturgia łacińska była niezrozumiała dla większości i milczenie nas przełamywało zbiorowe modlitwy w jęz. Polskim,
• Wymowny, ale dość późny ślad tego obyczaju zachował się w księdze liturgicznej, pt. „Stella Chori Plocensis”- gwiazda chóru płockiego,
• INCIPIT PIEŚNI jest przypuszczalnie początkiem tropu, który nieco zmieniony został włączony do Bogurodzicy.

TWÓRCZOŚĆ HAGIOGRAFICZNA WINCENTEGO Z KIELCZY. LEGENDA ŚW. STANISŁAWA:

• Wincenty z Kielczy- kapelan biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża,
• redaktor nowej wersji rocznika kapitulnego krakowskiego,
• twórca zaginionej kroniki obejmującej pierwszą połowę XIII w.,
• opowiadania Mistrza Wincentego- pierwsza znana relacja o cudzie zrośnięcia się posiekanych członków bp-a Stanisława,
• postać Stanisława została nakreslona zgodnie z XIII-wiecznym wzorem idealnego bp-a,

MISTRZ WINCENTY KADŁUBEK, KRONIKA POLSKA:

• „Kadłub”- imię lub przezwisko ojca pisarza nawiązujące do jakiejś cechy fizycznej lub wykonywanego zajęcia,
• Wincenty- jeden z 3 synów Komesa, palatyna krakowskiego Stefana, przedstawiciela możnego rodu Lisów,
• Ur. 1150/60, kształcił się w Krakowie,
• 1208- konsekrowany przez bp-a krakowskiego,
• 1217- przeniósł się do klasztoru w Jędrzejowie, zmarł tam w 1223 roku,
• Kronika powstawała od 1190 do 1205 roku,
• przedmiotem kroniki są dzieje Polski od czasów pradawnych, doprowadzonych do 1202 roku,
• Kronika polska została podzielona na 4 księgi:
  1. PIERWSZA: pochodzenie narodu państwa polskiego w świetle legend i podań etnogenetycznych.
  2. DRUGA: okres od założenia dynastii Piastów, aż po konflikt BolesławaKrzywoustego.
  3. TRZECIA: dzieje zwycięstw Krzywoustego na Pomorzu i dalsze losy kraju, już w okresie rozbicia dzielnicowego, do śmierci księcia krakowskiego Bolesława Kędzierzawego.
  4. CZWARTA: zaczyna się wstąpieniem na tron krakowski księcia Mieszka III Starego w 1173 r.,
• dialogowość 3 pierwszych ksiąg „kroniki” była wyjątkowa na tle średniowiecznej historiografii (dialog literacki),
• Mistrz Wincenty był nie tylko stronnikiem politycznym, ale i gloryfikatorem Kazimierza II,
• wizerunek idealnego władcy- Kazimierz II,
• cnoty oczyszczające: 4 rodzaje zalet:
  1. Polityczne- we współżyciu z ludźmi i w rządzeniu.
  2. Oczyszczające- wyzwalające ducha od ciała, wspomagające w walce ze złem.
  3. Ducha oczyszczonego.
  4. Egzemplaryczne.
• styl kroniki=> trudny i ozdobny,
• chętnie posługiwał się alegorią i personifikacją, wprowadzając je głównie w przypowieściach i budujących przykładach, służących poparcie wymowy przedstawionych wydarzeń,

WIERSZE W KRONICE POLSKIEJ MISTRZA WINCENTEGO:

• 40 fragmentów poetyckich różnej długości,
• wysunięcie na pierwszy plan dialogu w księdze ostatniej,
• utwór „Non est pudor pro dolore”- opowiada o śmierci Kazimierza Sprawiedliwego. Ma budowę dialogową, ułożenie po kolei pojęć: wesołości, żalu, wolności, roztropności, sprawiedliwości,utwór żałobny (epicedium), na pierwszy plan wychodzi Wesołość (przedstawia się jako wdowa po zmarłym) i Żal, Sprawiedliwość wyszydza postawę Roztropności, 16-wersowa psalmodia mnichów od św. Idziego jest zwróconą do Boga pochwalną pieśnią zawierającą błaganie o potomka dla królewskiej pary. Pojawiają się argumenty przyrodnicze mające wzmocnić prośbę,
• Piosenka biedaka- pojawia się w opowiadaniu o szczodrobliwości Bolesława Śmiałego, zapożyczonym z kroniki Galla. Utwór ten wymyślnym stylem wysławia zalety króla i głosi nieśmiertelność jego sławy.
• dzięki tym utworom Mistrz Kadłubek ujawnia się nam nie tylko jako wybitny prozaik i dziejopisarz XII i XIII w., ale też jako poeta łaciński pochodzenia rdzennie polskiego.

APOKRYFY (STARY I NOWY TESTAMENT):

• apokryphos- w kulturze hellenistycznej księga zawierająca wiedzę ezoteryczną- tylko dla wybranych. W odniesieniu do Biblii- zbiór ksiąg uznanych za natchnione,
• cechy pism apokryficznych:
  => zbliżenie formalne i treściowe do ksiąg kanonicznych, wynikające z naśladowania,
  => przesycenie treści elementami baśniowymi i fantastycznymi,
  => niejasne pochodzenie związane z podszywaniem się pod osoby ze Starego i Nowego Testamentu,
  => odstępstwa od chrześcijańskich poglądów doktrynalnych i moralnych,
  => synkretyczność treściowa, związana z genezą apokryfów powstających w różnych środowiskach.
• pisma dydaktyczne- zawierają obszerne wyjaśnienia wybranych kwestii doktrynalnych i moralnych,
• Apokalipsy- utwory proroczo-wizyjne- nawiązują do różnych epizodów ksiąg kanonicznych,
• podstawowy zbiór apokryfów Nowego Testamentu powstał między II, a V/VI w.,
• ewangelie tworzą liczny i zróżnicowany tematycznie zbiór utworów,
• ich nieznani autorzy przybierali imiona Apostołów,
• apokryfy asumpcjonistyczne: opowiadają o Wniebowzięciu Marii, tworzące cykl utworów określanych zazwyczaj: transitius (przejście) lub dormitio (zaśnięcie),
• 4 grupę apokryfów Nowego Testamentu stanowią apokalipsy kontynuujące gatunek piśmiennictwa zapoczątkowany w żydowskiej literaturze związane z tekstami starotestamentowymi.

POLSKIE PRZEKŁADY APOKRYFÓW:

• dużą rolę odgrywał żywioł cudowności i fantastyki,
• początek w XVI wieku,
• wybrane apokryfy Starego Testamentu traktowane jako zajmujące fabuły, są to tematy prozaicznych utworów narracyjnych w języku polskim w pierwszej połowie XVI w.,
• pomimo, że apokalipsy apokryficzne były opisywane i czytane w Polsce XIV i XV w., opracowania w języku rodzinnym doczekał się tylko niewielki fragment Apokalipsy św. Jana.

ŻYWOTY JEZUSA I MARII:

• XV w., powstanie prozaicznych utworów narracyjnych,
• rozmyślanie przemyskie- z XVI, kopia nie jest kompletna, brakuje w niej początku oraz zakończenia utworu, a i wewnątrz w paru miejscach usunięto karty, czyniąc luki w tekście,
• rozmyślanie składa się z 3 podzielonych objętości ksiąg, podzielonych na rozdziały zwane „czcienia” lub „capitula”
  => PIERWSZA KSIĘGA: dzieje matki Jezusa, od zwiastowania,
  => DRUGA KSIĘGA: dzieje matki od momentu zwiastowania, poprzez konflikt z Józefem,
  => TRZECIA: aż 405 czcień, w całości poświęcona publicznej działalności Jezusa. Przedstawia Jego nauki, cuda, skupienie się wokół niego Apostołów,
• dialog Marii i Jezusa pełni funkcję podsumowania i uwydatnienia głównych prawdwiary związanych z wcieleniem i boską naturą Jezusa, przekazanych w formie narracyjnej w II księdze dzieła,

PASJE:

• czerpała inspirację z łacińskich utworów dojrzałego średniowiecza,
• początki polskiej prozy pasyjnej są bardzo wczesne.
• 1544 r.- sprawa chędoga o Męce Pana Chrystusowej zapisana przez Wawrzyńca z Łaska.

KAZNODZIEJSTWO:

• Kazania świętokrzyskie- 10 polskich homilii zapisanych na początku XV w.- nazwane kazaniami gnieźnieńskimi,
• zbiór 10 polskich kazań wpisanych do kodeksu gnieźnieńskiego wyszedł może z Łukasza z Wielkiego Kaźmirza z Wielkopolski,
• Łukasz z Kaźmirza głosił po polsku kazania dla ludu,
• tematyka kazań gnieźnieńskich:
  I i II mówią o Bożym Narodzeniu,

III- o św. Janie Chrzcicielu,
IV- o św. Marii Magdalenie,
V- o św. Bartłomieju,
VII i VIII- znów o Bożym Narodzeniu,
IX i X- o św. Janie Ewangeliście.

• kazania II są przekładami łacińskich kazań Peregryna z Opola,
• kazania VII są ze zbioru Hieronima z Pragi,
• kazania gnieźnieńskie- nurt wymowy kościelnej, dostosowany do możliwości intelektualnych i potrzeb duchowych słuchaczy,
• rozkład materii w obrębie kazań jest przeważnie podporządkowany rygorom liczbowym,

BOGURODZICA:

• Nie znamy pierwotnego, oryginalnego tekstu Bogurodzicy i nie wiadomo jak brzmiał,
• Pierwszy z przekazów => KCYŃSKI, rękopis Biblioteki Jagiellońskiej obejmuje dwie początkowe zwrotki wraz z nutami. Został sporządzony anonimową ręką na tylnej wyklejce oprawy kodeksu, zawierającego autograf łacińskich kazań niedzielnych Macieja z Grochowa, który zakończył swą pracę w święto Apostoła Tomasza- 1407 r.,

Po tej dacie rękopis został oprawiony. Dopiero po nalepieniu przez introligatora tylnej wyklejki, ktoś nieznany zapisał na niej nuty i dwie początkowe strofy Bogurodzicy (1408/1409 rok),

• Drugi przekaz => KRAKOWSKI; obejmował 13 zwrotek bez nut, sporządzony przez anonima na karcie łacińskiego kodeksu, którego pisanie zakończono in vigilia Ramis Palmarum (w Wigilię Niedzieli Palmowej)- 1408 r. pieśń wpisano po tej dacie, przed przełomem 1420/30 r.- podstawa późniejszych kopii,
• zapis kcyński jest bliższy oryginałowi, pisarz musiał być człowiekiem wiekowym, wykształconym muzycznie,
• inne zachowane zapisy Bogurodzicy są późniejsze: dwa z 2 poł. XV wieku, jeden na przełomie XV i XVI wieku,
• 1506 r.- tekst pieśni ukazał się drukiem w słynnym Statucie Jana Łaskiego,
• I CZĘŚĆ obejmuje 2 zwrotki i jest zgodnie uważana za najstarszą i archaiczną wersję pieśni,
• II CZĘŚĆ kanonicznego zestawu strof Bogurodzicy, zwana niekiedy wielkanocną obejmuje 4 zwrotki i jest dość zgodnie uważana za chronologicznie późniejszą od pierwszej,
• III CZĘŚĆ uważana za pasyjną, składa się z 9 luźno zestawionych ze sobą zwrotek, z których większość miała powstać w 2 poł. XIV wieku.

CZĘŚĆ ARCHAICZNA BOGURODZICY:

• nie jest pewne czy mamy do czynienia z kopią, czy z zapisem pamięciowym,
• kryje się w nim wiele zagadek i niejasności, od najgłębszych treści teologicznych po segmentację ciągu następujących po sobie wyrazów, czy znaczenia, a nawet pisownię pojedynczych słów,
• słowo bogurodzica uchodzi za jeden z najstarszych w pieśni wyrazów (staro-cerkiewno-słowiański-> bogorodica),
• określenie Bogiem sławiena- przez Boga uwielbiona,
• zwolena- wybrana,
• Maryja występuje w pierwszej strofie jako pośredniczka między modlącym się ludem a swym Synem,
• zyszczy nam- pozyskaj dla nas,
• spuści nam- ześlij nam,
• w drugiej strofie chór wiernych zwraca się bezpośrednio do Chrystusa, nazwanego Bożycem (Bożyc- Syn Boga),
• kluczem do zrozumienia drugiej zwrotki jest nie tyle bożyc, co Twego dziela Krzciciela (dziela- dla, jedno z najbardziej archaicznych słów w pieśni, krzciciel- Jan Chrzciciel),
• stary szyk wyrazów twego dla,
• Bogurodzica nie odznacza się obrazowością, została ułożona samodzielnie,
• kształt formalny Bogurodzicy nawiązuje do konwencji łacińskich pieśni liturgicznych i łączy się ściśle z przeznaczeniem tekstu do chóralnego wykonania wokalnego,
• struktura tekstu zdaje się naśladować popularny w Europejskich tropach do kyrie schemat zwrotkowy,
• aklamacja Kyrie eleison pełniła rolę refrenu lub rozbita na dwa zdania składowe tworzyła swoiste obramowanie interpolującego ją tekstu,
• podobnie jak tekst, melodia Bogurodzicy budziła od dawna sporo kontrowersji,
• analiza muzykologiczna wyklucza możliwość powstania melodii przed XII wiekiem.

CZĘŚCI: DRUGA I TRZECIA:

• pierwsze 3 strofy składają się na całość tropu wykonywanego podczas płockich procesji rezurekcyjnych i stanowią parafrazę łacińskiej pieśni tropowej,
• czwarta nie wiąże się z nimi genetycznie, a ponadto odbiega od nich tematem i formą,
• za 3 cz. Bogurodzicy uważa się 9 luźnych zwrotek,
• strofy te stanowią urywki pieśniowe o rozmaitym pochodzeniu i różnych tematach i zmiennym brzemieniu,
• motywy treściowe występujące w tej części pieśni są zróżnicowane,
• poszczególne zwrotki 3 cz. Powstały w różnym czasie i przenikały do odśpiewanej w rozmaitych wariantach całości,
• jednocześnie funkcjonowała jako pieśń rycerska i państwowa,
• rolę modlitwy odegrała pod Grunwaldem w 1410 roku, odśpiewana tam przed bitwą.

HAGIOGRAFIA; NARODZINY I ROZWÓJ HAGIOGRAFII W PIŚMIENNICTWIE CHRZEŚCIJAŃSKIEJ EUROPY:

• hagiografia — gr. hagios- święty, gr. graphein- pisać — utwory piśmiennicze o świętych,
• piśmiennictwo hagiograficzne towarzyszyło chrześcijaństwu od początku, kształtowało podstawy mentalne i wyobrażenia religijnych wyznawców:
  - bohater: święty (łac. Sanctus), osoba historyczna lub fikcyjna obdarzona charyzmatem (dar Boży, szczególna łaska) => wzór osobowy zbiorowości wiernych i otaczana kultem za życia lub po śmierci,
• 1170 r., papież Aleksander zastrzegł prawo kanonizowania świętości,
• świętym przypisywano rolę urzędników i pośredników między ludźmi, a Bogiem,
• wyznawcy- confessores- mianem tym określano ludzi świątobliwych w szczególny sposób poświęcających się służbie Bożej. Zwłaszcza eremitów (pustelników) i zwolenników ruchu enobitalnego,
• rozwój piśmiennictwa hagiograficznego był poprzedzony ustną tradycją,
• cykl apostolski- najczęściej w formie pisanej,
• 2 poł. I w.- Dzieje Apostolskie św. Łukasza- o działalności uczniów po wniebowstąpieniu Chrystusa, o losach Piotra i Pawła,
• apokryfy- pisma niekanoniczne (historie o Apostołach, np. Protoewangelia Jakuba, Apokalipsy, np. Wizja Piotra, Wizja Pawła),
• urzędowe protokoły sądowe- acta proconsula (akta namiestnikowskie) o heroizmie chrześcijan w okresie prześladowań,
• w miarę upływu czasu co raz większą rolę odgrywały szczegóły sądowe, rozbudowywano opowiadania o cudach towarzyszących męczeństwu i śmierci chrześcijan,
• wzrost popularności passio, autor cyklu pasji- historyk Kościoła Euzebiusz z Cezarei, twórca poetyckiego zbioru o tej tematyce- Prudencjusz, który swe hymny poświęcił męczennikom rzymskim i hiszpańskim,
• IV w.- powstawanie utworów o wyznawcach, mówiły o całym życiu świętegoVITAE- żywot, struktura biograficzna,
• żywoty filozofów- biografistyka antyczna,
• najwcześniejszy żywot- św. Antoniego- asceta prowadzący życie pustelnicze wypełnione walką z demonami i pokusami cielesnymi,
• żywot św. Marcina- Sulpicjusz Sewery,
• powstanie nowego gatunku- miracula- opis cudów działanych przez świętych w ciągu życia, podczas męczeństwa, a także po śmierci,
• Grzegorz z Tours- „8 ksiąg cudów”,
• translatio- przeniesienie ciała lub relikwii świętego z miejsca pierwotnego spoczynku na inne, bardziej godne i uroczyste- nowy temat hagiograficzny,
• bohater legendy hagiograficznej- święty, przedmiot narracji- zdarzenia układane w całość o strukturze biograficznej,
• układanie żywotów w porządku zgodnym z kalendarzem kościelnym,
• menologie- ułożenie zbiorów na wschodzie.

HOMILETYKA:

• dział teologii zajmujący się sztuką tworzenia i głoszenia kazań,
• homiletyk- osoba zajmująca się homiletyką,
• homilista- osoba zajmująca się wygłaszaniem kazań i interpretacją tekstów biblijnych,
• związana z retoryką. Wykorzystuje tradycje retoryki rzymskiej i greckiej,
• kazanie- najprostsza, najpowszechniejsza forma rozmowy duchowny=>wierny,
• homiletyka po I wieku chrześcijaństwa:
  - okres od III do XII/XIII wieku,
  - moment przełomowy XV/XVI wiek, czasy husyckie, wielka reformacja,
  - 1564 r.- po soborze trydenckim- XVIII wiek,
• od XII/XIII wieku dominuje homilia patrystyczna:
  - mógł je wygłaszać tylko biskup lub w wyjątkowych sytuacjach duchowny wyznaczany przez biskupa,
  - wygłaszane po łacinie i nie co niedzielę- tylko w święta,
  - każdy fragment był komentowany,
• X/XI w.- ta forma stała się nieatrakcyjna. Ważniejsza stała się użyteczność, a nie odświętność,
• sobór laterański w 1215 r. podkreślał rangę języka rodzimego, łamał monopol biskupi na wygłaszanie kazań, mogli je wygłaszać również inni wyspecjalizowani w jakiejś dziedzinie duchowni

Na świecie od V w. (476r.) do XV w. (1450 – wynalazek druku; 1453 – upadek ‘Nowego Rzymu”; 1492 –odkrycie Ameryki)

W Polsce od X (966 – chrzest Polski) w. do 1543 roku

Dominuje pogląd chrześcijański. Nowa religia upowszechniła się w niemal całej Europie, choć jej przyjęcie rzadko stanowiło akt dobrowolny. Kultura średniowiecza jest kulturą teocentryczną, to znaczy podporządkowującą Bogu ludzkich spraw i doszukującą się we wszystkich zjawiskach ingerencji Boga. Nazwę tej epoce nadali twórcy w XV i XVI w. Jej największym osiągnięciem w dziedzinie nauczania, było stworzenie Uniwersytetów(zatwierdzonych przez papieża), które miały cztery wydziału: sztuk wyzwolonych, medycyny, prawa i teologii.

Literatura tej epoki jest w większości anonimowa. Zadaniem twórcy było chwalenie doskonałości boskiej(„Na większą chwałę Boga”), a nie opiewanie swojego kunsztu czy zapewnienie sobie pamięci potomnych. Wiek średni(bo i tak nazywano ten okres czasu) to epoka kontrastów:

- Dwory możnowładców obok miast pełnych biedoty;

- Życie religijne zgodne z zasadami dekalogu, obok krwawych krucjat;

- literatura religijna obok wyrafinowanej poezji miłosnej;

W średniowieczu królował język łaciński, aczkolwiek to właśnie wtedy powstała pierwsza pieśń w języku polskim o charakterze hymnu narodowego oraz pieśni patriotycznej – „Bogurodzica”. Przewaga tematyki religijnej nad świecką, co widoczne jest w popularności takich form literackich jak: modlitwy, żywoty świętych, kazania, legendy.