Sarmatyzm [Opracowanie]

Jan Długosz – sarmatyzm europejski

Maciej Miechowita – sarmatyzm azjatycki

Marcin Klomer – podbudował teorię o pochodzeniu sarmatów od słowian.

Albert Krantzius – wykazał przynależność do Germanii, Polski, Rusi, Czech, Anglii, Francji;

Jan Matiasz Sudecki – wywody na temat wschodniego rodowodu Czechów nosiły antysemicki charakter; Wskazywał na związki ze wschodem i słowiańszczyzną – tendencje do szukania genologii swego narodu w Polsce, rozwinął się sarmatyzm jako forma ideologii i kultury – nie jest czymś stałym i niezmiennym.

I okres do lat ’70 XVI w.

- ukształtowała się teoria o sarmackim rodowodzie Słowian;

- przyjęła się nazwa Sarmacji dla całego państwa Jagiellonów;

II okres do połowy XVII wieku (początek wojen kozackich, moskiewskich i szwedzkich)

- Krzysztof Warszewicki – udowadniał, że szlachta mazowiecka jest najbardziej sarmacka, podkreślał ich pobożność;

- Szukanie podobieństw między sarmatami a szlachtą polską;

- Łukasz Opaliński – uznał Sarmatów za współplemieńców Słowian

Sarmata – nie tylko Słowianin czy Prawosłowianyn, ale przede wszystkim Polak, a właściwie szlachcic polski

- Polska jako głowa i królowa całej Sarmacji

- Sarmacja – pojęcie jednoczące całą szlachtę korony i Litwy, zawierające antagonizmy narodowe, herby szlacheckie biorą swój początek ze starożytnej Sarmacji.

- Mit Sarmacki -> ekspansja na wschód, przypisywanie potomkom Polaków szczególnej roli dziejowej, którą mieli odegrać na wschodzie przez podporządkowanie sobie Moskwy.

- Polacy-sarmaci są dziedzicami ziem nad Oką, Wołgą, Donem, pochodzenie ze wschodu z Sarmacji (wg. Marcina Paszkowskiego)

Rosjanie nie mieli praw do ziem starożytnej Sarmacji

Wzrósł nastrój wrogości do cudzoziemców (względem Niemców i Włochów_

Francuzi – lekkomyślni

Anglicy – Obłudni

Holendrzy – prostacy

Hiszpanie – dumni i chytrzy

Wyjeżdżający uczą się tylko lekkiego życia i przywożą stamtąd choroby. Szlachta czuła niechęć do wszystkiego, co obce i żywiła niechęć do króla (Zygmunt III Waza), który szukał porozumienia z Hamburgami i snuł plany odzyskania Szwecji, domagała się usunięcia z dworu zagranicznej mody i języka.

Gloryfikowali dawne prawa, zwyczaje i obyczaje, przekonani o swej odrębności kulturowej i narodowej, dostrzegali wyjątkowość naszego ustroju. Miłowali swobodę – przekonanie o odrębności charakteru narodowego – pogłębianie się tradycyjnego sposobu rozumowania szlachty. Prawa nie są złe, ale ludzie je psują, bo odchodzą od obyczajów przodków – nie można wprowadzić zmian, bo to spuścizna po ojcach. Słuszne było to, co miało za sobą tradycję i „dawność”. Niektórzy mówcy i pisarze uważali, że historia Polski składa się z ciągłej walki między królem a szlachtą. Przekonanie o wyjątkowym posłannictwie dziejowym Polski (Polacy odegrają wielką rolę na wschodzie Europy – taka wiara).

Wojciech Dembołęcki – Bóg powołał Polaków do stłumienia złości heretyckiej.

Ideał dobrego monarchy: powinien chronić i przestrzegać swobód i wolności stanu szlacheckiego; łagodny, ludzki, sprawiedliwy, szczodry, męski, stały,

Zygmunt III Waza: szlachtę oburzały upodobania monarchy, jego cudzoziemski strój i zainteresowania muzyką, malarstwem, rzeźbą, alchemią. Domagano się, aby chodził w polskim ubiorze. Dobrym królem może być tylko Piast, gdyż cudzoziemiec nie będzie dbał o interesy Polaków.

Przymioty dobrego obywatela: obrońca swobód i wolności szlacheckich, praw i przywilejów stanów, walczący z próbami wprowadzenia rządów absolutnych, częste występowanie na sejmach w obronie przywilejów stanów, śmiało przeciwstawiający się królowi.

silva rerum – („lasy rzeczy”) – rękopisy, do których szlachta wpisywała to, co uznała za godne uwagi i zapamiętania.

Sarmaci – wywodzący się z plemion ikańskich (dawna Wołga, później przeniósł się w okolice Dunaju), weszli w opanowanie z Rzymem.

Klaudiusz Ptolemeusz – „Kosmografia” – zamieszkiwali środkową i wchodnią Europę; granica Karpat i Wisły;

Wstęp: Jan Stobniczka

1551 Kronika Marcina Bielskiego

Marcin Kromer – Sarmackość w Europie Zachodniej

Myśl sarmacka użyteczna politycznie; koncepcja króla, miała dawać podstawy jedności (f. scalająca państwo).

III okres do końca XVII wieku (skrajna postać sarmatyzmu, oceniamy go negatywnie)

- Szlachcic musiał być cnotliwy, godny, mądry, pobożny, sprawiedliwy, mężny, sprawny, miłośnik ojczyzny, który rozwija swoje zalety przez uczestnictwo w sejmikach, rokoszach, zjazdach, wojnach, pospolitym ruszeniu.

Ideał dobrego obywatela - mediator, działacz sejmikowy, demagog, nawoływano do odrodzenia ducha bojowego starożytnych sarmatów.

Sarmata jako synonim dzielnego wojownika, rycerza;

Dla Szlachcica o wiele bardziej atrakcyjne były zajęcia rolnicze, niż zawód żołnierza.

Agratyzacja wzmagała odizolowanie kulturowe szlachty, która zamykała się w swych posiadłościach, czy też w obrębie powiatu.

Sarmatyzm przybierał postać wiejską, ziemiańską; Potęgowanie się konserwatyzmu

Sarmacki styl życia – posiadanie wsi, gniazda rodowego (pochwała patriarchalnego życia dworskiego)

Szlachecki dwór – zamknięty organizm, mały świat, posiadający własne sądownictwo, własną siłę zbrojną, własne narzędzia kary, własną bibliotekę i aptekę.

Sarmatyzm – zespół poglądów tradycyjnych, konserwatywnych, przekonanie o doskonałości urządzeń ustrojowych Polski. Przeświadczenie, że prawa są dobre, jedynie ludzie gorsi i obyczaje zepsute, szlachta wyrzekała się nowinek cudzoziemskich, opowiadając się za wyznaniem przodków.

Wzrastająca nietolerancja i ciasnota pojęć, jedynie wiara rzymskokatolicka była godna Sarmaty i gwarantowała zbawienie. Wzrastała dewocyjność, oraz liczba fundacji religijnych i zapisów na rzecz kościoła. Szlachta lubowała się w strojach z drogich materiałów, futrach, ozdobach, broni, klejnotach (moda turecko-węgierska).

Sarmata pochodzi ze wschodu i dlatego przystoi mu tylko strój wschodni, dążenie do wystawności, przepychu i ozdobności.

Mowy szlacheckie – przesadne, naszpikowane łaciną, antycznymi reminiscencjami i konceptami.

Porywczość oraz rubaszność

II poł. XVII stulecia -> inne barwy i akcenty Sarmatyzmu, skoncentrowanie wysiłków na obronie kraju. Okres bohaterskiej walki z wrogiem RP, odrodzenie ducha rycerskiego.

Jan III Sobieski – osoba skupiająca w sobie wszystkie cechy sarmaty, kresowy magnat, rozmiłowany w zbroi i modzie wschodniej.

Okres rządów Sobieskiego – czasy dużych wpływów orientalnych, wzrost nastrojów antycudzoziemskich (zwłaszcza francuskich), starano się udowodnić, że prawa szlacheckie cieszą się wyjątkową opieką Bożą.

Sarmatyzm jako silna i wiarygodna ideologia szlachty.

Oznaki skostnienia i zwyrodnienia: marnotrawstwo, przesądy, zabobonowość.

Sarmatyzm narodzony pod wpływem legendy historycznej, stał się synonimem konserwatyzmu, dewocji, zacofania i ciemnoty.

Sarmatyzm miał też wyraźne cechy ideologii klasowej, gdyż potęgował konflikt szlachty z mieszczaństwem i chłopami, nie mieszczącymi się w obrębie narodu sarmatów.

_____________________________________________________________________________

Polska jako kraj chrześcijański – tam, gdzie Polacy nie ma możliwości przedarcia się religii muzułmańskiej.

Hydra – państwo Turków;

Postawa obronna, agresywna jako cnota Sarmaty ( nie nastają na cudze dobra, bronią własnej ziemi i religii)

Polak -> „Pola rzeczą” (pole bitwy) ten, który staje do walki w polu, nie broni ojczyzny za pomocą kunsztowności, lecz za pomocą szabli.

Piersi sarmatów – mur ojczyzny.

Sarmata nie chowa się za murami; swoje męstwo odziedziczył po przodkach (wytrwałość, siłę do znoszenia wszelkich trudów). Prawdziwej wolności i swobody zażywał w polu, źle czuł się w domowych pieleszach.

Sarmata z wojownika stawał się ziemianinem – rósł popyt na zboże, na pole (przywilej na posiadanie ziemii na wyłączność, zniesienie podatków i ceł).

Ideał Sarmaty ziemianina – podniesiono do rangi ideału życia ziemianina (Votum, waleta, zwierciadło, poemat ziemiański, sielanka).

Zbigniew Morsztyn „Votum”

- charakter deklaratywny

- podmiot odrzuca dotychczasowy styl życia na rzecz życia ziemiańskiego

- podlegały krytyce inne style życia (antydworskie, antymieszczańskie, antyżołnierskie)

- kupiec, prawnik – zawody niegodne, życie niespokojne.

- doskonały wybór na nowy styl życia

- cykl wegetatywny (poczucie bezpieczeństwa)

Herb – znaki wojskowe, rozpoznawczo-bojowe, umieszczano je na proporcach, dotyczyły chorągwi.

Z proporców stały się osobistymi znakami panów lennych (od XV w.).

Herby przywędrowały do Polski z Zachodu.

Herby Polskie: mają swoją nazwę tzw. proklama (zawołanie charakterystyczne dla rodziny, mogła być odmienna, topograficzna, hasłowa). Najważniejszym elementem jest godło (motywy roślinne, np. Pomian – róża; zwierzęce, np. koza, koń; oznaczenia krzyża, elementy architektury, elementy uzbrojenia, narzędzia rolnicz) -> było umieszczane na tarczy. Tarcza zwieńczona była hełmem, na którym znajdował się klejnot (od niego cały herb miał swoją nazwę); labry – chusty okrywające hełm (miały funkcje użytkową wśród rycerstwa, później przejęły funkcje ozdobną).

Barwy w herbach – tynktury;

Wiersze na herb – stemmata (poprzedzały różnego rodzaju edycje)

Herbarze:

- „Roczniki” Jana Długosza (rozbudowane legendy herbowe, które miały dochodzić pochodzenia poszczególnych rodów, historia Państwa miesza się z tym);

- „Klejnoty królestwa Polskiego” (pod nazwami herbów znajduje się ich opis i zwięzłe charakterystyki rodów);

Później na pierwszy plan wysuwa się historia rodów (od XVI wieku);

- Bartłomiej Paprocki „Gniazdo Cnoty” 1572r. (wierszowana kronika rodów polskich; graficzne wyobrażenie herbu, charakterystyka rodzin, jak doszli do stanu szlacheckiego);

- „Herby rycerstwa polskiego” pisane prozą 1584r. (chronologicznie, herb Topór – najstarszy) informacje czerpane z dokumentów, przekazów kronikarskich, tradycji ustnej (charakt. Anegdotyczny).

Żywo obchodzily ludzi historie o herbach, genologii, opowieści były odzwierciedleniem szlacheckich ideałów, nie były panegiryczne.

- Szymon Okolski „Orbis Polonus” 1641-1645 ( „Świat Polski” brak chronologii, porządek alfabetyczny)

- „Poczet Herbów” Wacława Potockiego  1696

- Kacper Niesiecki „Korona Polska” 1728-1743

„Poczet Herbów” W. Potocki:

- herbowi (gniezdnicy) – należący do jakiegoś herbu

- nie ogranicza się do faktów historycznych, występuje z pozycji moralisty, był dedykowany żołnierstwu polskiemu.

- rycerstwo – szlachectwo.

- wojsko zasługuje na dziedziczenie największych wartości: przez ofiarę krwi, ze względu na swych walecznych przodków.

- epoka surowego heroizmu

- współczesna szlachta – stosunek negatywny

Termin „legenda herbowa” – wiek XIX

Herb starszy od nazwiska!

Szlachta przynależy do jednego herbu – gniezdniacy

Nazwiska – przezwiska (od sąsiadów – wedle jego indywidualnych właściwości),

Nazwiska odmiejscowe –ski, -cki

Walerian Nekanda Trepka – „Księga chamów” wytwór II poł. XVIII w.

To antyherbarz o układzie alfabetycznym, satyryczne ujęcie problemu nobilitacji.

Przedmowa- wykład na temat sposobów w jakich nieszlachta staje się szlachtą (kupowanie szlachectwa u zamożnego szlachcica).

Sposoby wzbogacenia się – kradzież, niegodne operacje finansowe, fałszerstwa.

UKŁAD HASŁA Waleriana Trepki -> informacje pochodzą z przekazów ustnych, źródło podane bardzo szczegółowo (np. przejazy kronikarskie, inne herbarze), podaje informatora, dba o wiarygodność, chce aby jego informacje były postrzegane za prawdziwe. Informacje o aktualnej rodzinie, potomkach; Podaje wiek plebejusza; o procedurze podważania szlachectwa; dokładna lokalizacja, którą kamienice plebejusz kupił. Inf. Świadczące o samozwańczym wstąpieniu do szlachty. Podobnie pisał Potocki w „Poczet Herbów” (zjawisko rozmywania się stanu szlacheckiego).